Piotr Zaremba o podręczniku do historii IPN

Nigdy dosyć kolejnych prób opisania historii Polski, a w szczególności nigdy dosyć coraz lepszych podręczników. „Od niepodległości do niepodległości” firmowany przez IPN jest podręcznikiem według najlepszych wzorców zachodnich, w szczególności amerykańskich.

Dużo ilustracji i korowód rameczek – a to z sylwetkami co ważniejszych postaci, a to z fragmentami źródeł, od dokumentów po literackie teksty. A to wreszcie z rozszyfrowaniem obiegowych kiedyś haseł wytrychów. Dostawy obowiązkowe i aparatczycy, afera mięsna i komercyjne sklepy, nieznani sprawcy i półkowniki (filmy blokowane przez PRL-owską cenzurę). Dla nas podróż do przeszłości. Dla młodych przewodnik po świecie zaginionym.

[srodtytul]Piłsudski – po aptekarsku[/srodtytul]

Wszystko to mogłoby być jeszcze bardziej kolorowe – i jeśli chodzi o barwy ilustracji, i urodę języka. Ale nigdy jeszcze historia Polski między rokiem 1918 i 1989 nie została przedstawiona tak przystępnie młodzieży jak przez czwórkę historyków opatrzonych niemiłą dla niektórych etykietką „IPN-owscy”. Zgodnie z marzeniem charyzmatycznego szefa tej instytucji Janusza Kurtyki, który nie dożył realizacji swojego pomysłu. A to może jedna z jego większych życiowych zasług.

Czy ten podręcznik ma jakiegoś ducha? Nie mówiłbym może o politycznej poprawności, dziś kojarzy się ona raczej z ideologią zdystansowaną wobec takich wartości jak patriotyzm. Mówiłbym o „procesowej ostrożności”. Zwłaszcza starsze części: ta o II Rzeczypospolitej, i ta o drugiej wojnie światowej (obie pióra Marka Gałęzowskiego) napisane są tak, aby miejscami po aptekarsku obdzielić zasługi różnych nurtów.

Józef Piłsudski jest głównym twórcą polskiej niepodległości, ale i odpowiada za podeptanie demokracji po roku 1926. Ujęciem poszczególnych tematów nie powinni być nadmiernie urażeni zarówno rzecznicy tradycji endeckiej, jak i lewicowej (poza komunistami, ale i o nich pisze się spokojnym sprawozdawczym językiem).

Traci na tym publicystyczna wyrazistość, ale powtórzmy: takie są prawa podręcznika. Może jest on skazany na pewną eklektyczność, aby nikogo nadmiernie nie dotknąć. I raczej sygnalizować pytania, niż suflować zbyt natrętnie odpowiedzi. Tych powinien szukać wykładowca w rozmowie z uczniami.

[srodtytul]Antykomunizm zwycięski[/srodtytul]

Egzamin z „procesowej ostrożności” zdany jest zarówno wówczas, gdy dotyka się tematyki stosunku Polaków do Żydów (łącznie z wyjaśnionym w końcu właśnie przez IPN epizodem Jadwabnego), jak i wtedy, gdy trzeba przypomnieć trochę dziś przyćmione tradycje – choćby mordów na Wołyniu. Wbrew obiegowemu stereotypowi IPN-owskiej, rzekomo bliskiej Rymkiewiczowi, wersji dziejów najnowszych powściągliwie i z naciskiem na wątpliwości zreferowana zostaje debata nad racjami za i przeciw wybuchowi Powstania Warszawskiego.

Oczywiście młodzi historycy (wszyscy urodzeni w latach 70.) jakiegoś wyboru jednak dokonują. Zwłaszcza w następnych częściach. Nie mają zrozumienia dla racji twórców PRL, w tym sensie podręcznik nie jest uśrednieniem wszystkich obecnych w życiu publicznym racji, a rzecznicy nieśmiertelnej tezy „nie wszystko było złe”, nie znajdą tu wielu pożywek dla swoich argumentów. I nie uważam tego za wadę – to jednak co innego, niż różne drogi w służbie Niepodległej.

Gdybym miał dzieci, chciałbym, aby dowiadywały się, że PRL to system narzucony z zewnątrz, a projekt stworzenia nowego człowieka zakończył się totalnym fiaskiem. Można raczej chwalić Filipa Musiała, Adama Dziuroka i Łukasza Kamińskiego, że opowiadają o tym względnie beznamiętnym językiem. Koncentrując się na objaśnieniu, czym były w PRL „puste półki”, a kim „nieznani sprawcy”, a nie na mobilizowaniu antykomunistycznych emocji.

Ten spokojny ton to moim zdaniem maksymalny kompromis, jaki można dziś zawrzeć z rzecznikami rehabilitacji tradycji PRL. Ta tradycja pozostała wyznaniem wiary pewnej części mainstreamu i próbuje się ją nadal na różne sposoby przemycać (ostatnio zaproszeniem generała Jaruzelskiego do prezydenta). A jednak, co paradoksalne, zwycięscy w wielu sferach Adam Michnik z Włodzimierzem Cimoszewiczem żadnego fundamentalnego, „uśredniającego historię” dzieła ostatecznie nie napisali. Ten podręcznik to także dobitne przypomnienie tamtego fiaska.

[srodtytul]Za mało o Mikołajczyku[/srodtytul]

Nie oznacza to, że wszystko mi się w tej książce podoba. Rozumiem jej powściągliwość, ale zabrakło mi kilku mocniej wypunktowanych tez dotyczących zwłaszcza procesów społecznych. Na przykład dobitnego przypomnienia (jest o tym tylko wzmianka), że program państwa podziemnego związanego z rządem na wygnaniu przewidywał radykalne reformy, które przechyliłyby nową Polskę mocno w lewo.

Nie mówi się wyraźnie, że nawet skład zbrojnych formacji tego podziemia świadczył o uobywatelnieniu mas ludowych. Polska po 1945 roku, gdyby nie doszło do komunistycznego zamachu, nie byłaby odwzorowaniem Polski przedwrześniowej. Zbyt zdawkowo potraktowany jest fenomen PSL Stanisława Mikołajczyka, porównywalnego z fenomenem „Solidarności”. Wystarczyło przywołać jeden obraz – wielkiego entuzjazmu, z jakim byłego premiera witali Polacy niosący w Katowicach jego samochód – aby to unaocznić.

Także późniejsze procesy społeczne generowane przez PRL są zbyt często przysłonięte opisami czystej polityki. Młodzi autorzy jakby trochę się obawiali zmierzenia się z zasadniczym pytaniem o skalę poparcia dla systemu w różnych okresach jego rozwoju (skądinąd nie jest to łatwe).

Szczególnie enigmatycznie został potraktowany okres ostatni – jawnej, a potem podziemnej „Solidarności”, będący też czasem gnicia PRL-owskich struktur. Podsumowując go, Łukasz Kamiński mógł zadać więcej pytań de facto o genezę oblicza obecnego, wolnego już społeczeństwa. Może zdecydowała niechęć do wchodzenia w zwadę z i tak bardzo czujnymi przeciwnikami IPN.