Dekada realizacji Agendy 2030 w UE. Analiza postępów i barier

Przyjęta we wrześniu 2015 r. przez Organizację Narodów Zjednoczonych Agenda 2030 na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, wraz z jej 17 Celami Zrównoważonego Rozwoju (SDG), stanowi bezprecedensowy w swej skali i ambicji globalny konsensus. Dokument ten stworzył uniwersalny, zintegrowany i holistyczny kompas dla polityk rozwojowych, społecznych i środowiskowych. Jego nadrzędnym przesłaniem jest dążenie do zapewnienia dobrobytu wszystkim ludziom, przy jednoczesnej ochronie planety i budowaniu sprawiedliwych, pokojowych społeczeństw.

Unia Europejska, jako jeden z najbardziej rozwiniętych i zintegrowanych politycznie regionów, od początku włączyła się w realizację Agendy, integrując jej założenia z kluczowymi ramami politycznymi, takimi jak Europejski Zielony Ład, Europejski Filar Praw Socjalnych czy program odbudowy NextGenerationEU.

Rok 2025, wyznaczający dekadę od przyjęcia Celów Zrównoważonego Rozwoju i jednocześnie ostatnie pięć lat do ich planowanej realizacji, przypada na czas głębokiej niestabilności geopolitycznej – od przedłużających się konfliktów zbrojnych i presji migracyjnej, po rosnącą polaryzację społeczną i erozję zaufania do instytucji demokratycznych. To naturalny moment dla pogłębionej refleksji nad przyszłością Agendy 2030, czas krytycznej oceny dotychczasowych osiągnięć, analizy deficytów i ewentualnej rekalibracji strategii. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera opublikowany w czerwcu 2025 r. dziewiąty raport Eurostatu pt. „Zrównoważony rozwój w Unii Europejskiej – edycja 2025”. Dokument ten dostarcza kompleksowej, opartej na danych odpowiedzi na fundamentalne pytanie: czy Unia Europejska jako całość rzeczywiście podąża w kierunku realizacji przyjętych na siebie zobowiązań?

Cele Zrównoważonego Rozwoju

Cele Zrównoważonego Rozwoju to program strategiczny o charakterze systemowej transformacji. Jej siła i innowacyjność wynikają z kilku fundamentalnych założeń. Po pierwsze, z zasady uniwersalności, która zakłada, że cele dotyczą w równym stopniu państw rozwijających się, jak i rozwiniętych. Zrywa to z modelem, w którym bogatsze kraje były jedynie donatorami, a stają się aktywnymi uczestnikami globalnej transformacji, zobowiązanymi do zmiany własnych, niezrównoważonych wzorców.

Po drugie, Agenda 2030 explicite uznaje, że wymiary: społeczny, gospodarczy i środowiskowy są ze sobą nierozerwalnie splecione. Nie można skutecznie zwalczać ubóstwa (SDG 1) bez zapewnienia godnej pracy i wzrostu gospodarczego (SDG 8), dobrej jakości edukacji (SDG 4) oraz dobrego zdrowia (SDG 3). Jednocześnie żaden z tych celów nie zostanie trwale osiągnięty bez zdecydowanych działań na rzecz klimatu (SDG 13) oraz ochrony bioróżnorodności na lądzie (SDG 15) i w wodzie (SDG 14). Ta kompleksowa wizja stanowi fundament współczesnego myślenia o rozwoju, ale jest także źródłem politycznych napięć, gdy krótkoterminowe cele gospodarcze stają w sprzeczności z długofalowymi celami środowiskowymi.

Postępy w realizacji SDG w Unii Europejskiej – syntetyczny obraz z Raportu Eurostatu 2025

Raport Eurostatu z czerwca 2025 r. przedstawia obraz realizacji Agendy 2030 w Unii Europejskiej jako arenę kontrastów, gdzie znaczące sukcesy w jednych obszarach ścierają się ze stagnacją, a nawet regresem, w innych. Z analizy danych wyłania się wyraźny podział. Z jednej strony Unia Europejska poczyniła istotne postępy w celach społeczno-gospodarczych. W obszarze SDG 4 (Dobra jakość edukacji) spadł odsetek osób przedwcześnie kończących naukę (do 9,6 proc.) i wzrosła liczba absolwentów szkół wyższych (do 42 proc. w 2023 r.). Równie pozytywne trendy widać w ramach SDG 8 (Godna praca i wzrost gospodarczy), gdzie zatrudnienie osiągnęło rekordowy poziom 75,8 proc. w 2024 roku, a także w SDG 10 (Mniej nierówności), gdzie obserwuje się redukcję nierówności dochodowych i proces konwergencji gospodarczej między państwami.

Z drugiej strony, w kolejnej grupie celów postęp jest umiarkowany i zbyt wolny, by zrealizować ambicje na 2030 r. Dotyczy to m.in. SDG 5 (Równość płci), gdzie zmiany w kierunku równouprawnienia następują zbyt wolno, SDG 7 (Czysta i dostępna energia), gdzie tempo wzrostu udziału odnawialnych źródeł energii jest niewystarczające do osiągnięcia celu 42,5 proc., oraz SDG 12 (Odpowiedzialna konsumpcja i produkcja), gdzie niski wskaźnik recyklingu (poniżej 12 proc.) podważa zdolność UE do przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym.

Najbardziej niepokojący obraz wyłania się jednak z analizy celów stricte środowiskowych, gdzie Unia w wielu aspektach oddala się od założonych kierunków. Raport dokumentuje postępującą degradację bioróżnorodności (SDG 15), narastające zagrożenie dla bezpieczeństwa wodnego z powodu susz i zanieczyszczeń (SDG 6), a także pogarszający się stan oceanów (SDG 14). Wszystkie te deficyty splatają się w ramach SDG 13 (Działania w dziedzinie klimatu), gdzie wysoki poziom emisji w niektórych państwach członkowskich podważa wiarygodność UE jako globalnego lidera w walce ze zmianą klimatu.

Kto jest liderem, a kto zostaje w tyle?

Realizacja Celów Zrównoważonego Rozwoju w Unii Europejskiej charakteryzuje się wyraźnym zróżnicowaniem geograficznym i spowolnieniem tempa postępów. Na czele rankingu niezmiennie plasują się kraje nordyckie – Finlandia (81,1 pkt), Dania (79,7 pkt) i Szwecja (79,4 pkt), które osiągnęły najwyższy stopień zaawansowania. Ich sukces nie jest przypadkowy i wynika z długofalowego modelu państwa opiekuńczego, który łączy wysokie inwestycje publiczne w cele społeczne i środowiskowe z polityką opartą na szerokim konsensusie.

Na drugim biegunie znajdują się państwa Europy Południowej oraz Środkowo-Wschodniej, z Cyprem, Bułgarią i Rumunią notującymi najniższe wyniki. Różnica przekraczająca 18 punktów między liderem a krajem z końca stawki świadczy o głębokich dysproporcjach rozwojowych wewnątrz Wspólnoty. Mimo że średni wynik dla całej UE wynosi 72,8 punktu, należy podkreślić, że nawet kraje przodujące w rankingu wciąż borykają się z poważnymi wyzwaniami, zwłaszcza w obszarach związanych z ochroną środowiska, co pokazuje, że droga do pełnej realizacji Agendy 2030 pozostaje wyzwaniem dla wszystkich członków Unii.

SDG Index 2025

Foto: autorka

Powyższy ranking opowiada jednak tylko część historii – tę o wewnętrznych postępach. SDG Index, bazując na wskaźnikach społecznych, środowiskowych i gospodarczych, nie odzwierciedla bowiem, jak działania jednego kraju wpływają na inne. Aby zobaczyć pełen obraz tych globalnych powiązań, stosowane są dwa dodatkowe mierniki. Pierwszy to efekt spillover (tzw. efekt rozlewania), który mierzy, jak polityka i konsumpcja w danym kraju generuje negatywne (np. przez ślad węglowy importu) lub pozytywne skutki dla reszty świata. Drugim jest pomoc rozwojowa – czyli wsparcie finansowe, techniczne i rzeczowe, przekazywane przez kraje bogatsze krajom rozwijającym się. Dopiero analiza tych trzech wymiarów pozwala ocenić, czy postęp w jednym regionie nie odbywa się kosztem innego.

Ukryty koszt postępu: czym jest efekt spillover i dlaczego Polska wypada w nim lepiej niż Luksemburg?

W najnowszym rankingu wskaźników spillover (2024) opublikowanym na platformie EU SDG Index Dashboards, widoczna jest wyraźna i paradoksalna różnica między krajami Europy Środkowo-Wschodniej a Europą Zachodnią. Najwyższe noty – oznaczające najmniejsze negatywne oddziaływania zewnętrzne – osiągnęły m.in. Rumunia (83,5), Bułgaria (83,0) i Polska (77,7). Z kolei państwa o najwyższym poziomie rozwoju, takie jak Holandia (42,8), Luksemburg (44,3) czy Irlandia (47,7), znalazły się na końcu tego zestawienia, wywołując największe negatywne skutki dla świata.

Mówiąc prościej, niski wynik Luksemburga (44,3 pkt) pokazuje, że jego model gospodarczy, oparty na intensywnym imporcie towarów i usług o dużym śladzie węglowym oraz korzystaniu z zasobów naturalnych innych państw, generuje znaczące koszty środowiskowe i społeczne poza jego granicami. Z kolei wysoki wynik Rumunii (83,5 pkt) oznacza, że jej niższy poziom konsumpcji i importu przekłada się na znacznie mniejszy negatywny wpływ na świat.

Ten paradoks wskazuje na istotne efekty uboczne zachodnich modeli gospodarczych, takie jak ślad węglowy importu czy eksploatacja zasobów z krajów Globalnego Południa. Wynik poniżej 60 punktów dla średniej krajów Europy Zachodniej stanowi poważne wyzwanie dla spójności polityki rozwojowej UE i wskazuje na pilną konieczność uwzględnienia globalnych powiązań oraz odpowiedzialności za zewnętrzne skutki lokalnych działań.

Wynik spillover

Foto: autorka

-------------Rys. 2 Wynik Spillover

Źródło: Europe Sustainable Development Report, https://eu-dashboards.sdgindex.org/rankings

Niemalże odwrotna kolejność w rankingu występuje, jeśli spojrzymy na pomoc rozwojową. Zgodnie z danymi w „Preliminary official development assistance in 2024 on a grant equivalent basis” OECD z kwietnia na czele znajdują się liderzy, tacy jak Luksemburg (przeznaczający 1,00 proc. dochodu narodowego brutto), Szwecja (0,79 proc.) i Dania (0,71 proc.), którzy jako jedyni zrealizowali lub przekroczyli międzynarodowy cel 0,7 proc. DNB (Dochodu Narodowego Brutto – red.) na ODA (Official Development Assistance, Oficjalna Pomoc Rozwojowa – red.).

Z kolei na drugim końcu spektrum plasują się kraje takie jak Węgry (0,09 proc.), Grecja (0,14 proc.), Słowacja (0,14 proc.) i Rumunia (0,16 proc.), których wkład jest wielokrotnie niższy. Oficjalna Pomoc Rozwojowa od 22 państw UE będących członkami Komitetu Pomocy Rozwojowej (DAC) wyniosła łącznie 88,7 mld dol., co stanowiło 0,47 proc. ich połączonego Dochodu Narodowego Brutto. Oznacza to znaczący spadek o 8,6 proc. w ujęciu realnym w porównaniu z rokiem poprzednim. Dane te świadczą o tym, że choć UE jako blok pozostaje kluczowym światowym donatorem, to zobowiązania dotyczące pomocy rozwojowej są realizowane w bardzo nierównym stopniu, a ogólny trend w 2024 r. był spadkowy.

Ile kosztuje zrównoważony rozwój? Luka finansowa jako największa bariera

Znalezienie dokładnych, porównywalnych danych na temat rocznych wydatków państw członkowskich UE na realizację Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDG) jest niezwykle trudne. Wynika to przede wszystkim z braku jednolitego systemu budżetowego oznaczania wydatków powiązanych z Agendą 2030 – tzw. SDG tagging – w krajowych budżetach publicznych. Poza pomocą rozwojową, nakłady na realizację celów są rozproszone po wielu sektorach: od zdrowia i edukacji, przez infrastrukturę i transport, po ochronę środowiska i politykę społeczną.

Dostępne szacunki na poziomie UE wskazują jednak na skalę tego wysiłku. Poza oficjalną pomocą rozwojową, której wartość w 2024 r. wyniosła 88,7 mld dol. w ujęciu całej UE, znaczna część unijnego budżetu wieloletniego (2021–2027) wspiera realizację konkretnych celów SDG. Przykładowo: polityka spójności to około 392 mld euro, z czego ponad 38 mld euro przeznaczono na walkę z ubóstwem (SDG 1), a ok. 8 mld euro na poprawę zdrowia publicznego (SDG 3). Ponadto około 30 proc. całego budżetu UE skierowano na cele klimatyczne i środowiskowe, w tym za pośrednictwem programów LIFE czy funduszy transformacyjnych. W skali globalnej UE wspiera kraje rozwijające się m.in. poprzez instrument NDICI – Global Europe z budżetem 79,5 mld euro.

Łącznie, w 2024 r. unijne wydatki – wewnętrzne i zewnętrzne – powiązane z realizacją Agendy 2030 można szacować na ponad 150 mld euro rocznie. Mimo że koszty ponoszone przez Unię Europejską i inne kraje rozwinięte na realizację Celów Zrównoważonego Rozwoju są ogromne i rosną, to luki finansowe pogłębiają się. Jak podaje OECD w swoim raporcie „Global Outlook on Financing for Sustainable Development 2025”, globalna luka w finansowaniu SDG powiększyła się o 56 proc. od 2015 r. i obecnie wynosi 4,2 biliona dolarów rocznie. Tylko na cele zdrowotne i socjalne w krajach rozwijających się według szacunków z raportu UNCTAD „Financing for Development: Sectoral Costing and Investment Needs” globalne zapotrzebowanie finansowe wynosi 1,2 biliona dolarów rocznie, co tylko potęguje obraz tego wyzwania. Dane te wskazują, że bez fundamentalnych zmian w globalnym systemie finansowym i skuteczniejszej mobilizacji kapitału prywatnego, nawet potężne zasoby Unii Europejskiej nie wystarczą, by sprostać kolosalnym kosztom realizacji Agendy 2030.

Globalne wyzwania jako hamulec realizacji SDG

Postępy w realizacji Agendy 2030 nie odbywają się w próżni. Ostatnia dekada przyniosła serię nakładających się na siebie globalnych kryzysów, które w fundamentalny sposób wpłynęły na tempo i charakter wdrażania celów. Pandemia COVID-19 obnażyła słabości systemów opieki zdrowotnej (SDG 3) i zabezpieczenia społecznego, pogłębiając istniejące nierówności (SDG 10). Wojna na Ukrainie i rosnące napięcia geopolityczne doprowadziły do kryzysu energetycznego, który spowolnił transformację w kierunku czystej energii (SDG 7) i zwiększył presję na budżety państw, ograniczając środki na inne cele rozwojowe.

Te wstrząsy zewnętrzne nakładają się na długofalowy kryzys klimatyczny i ekologiczny. Przyspieszające zmiany klimatu, masowa utrata bioróżnorodności i degradacja ekosystemów wymagają działań, które często stoją w sprzeczności z krótkoterminowymi interesami gospodarczymi i ugruntowanymi modelami politycznymi. Globalna niestabilność ekonomiczna, rosnące zadłużenie oraz rosnąca polaryzacja społeczna podważają zaufanie do instytucji i osłabiają mechanizmy międzynarodowej współpracy, która jest warunkiem koniecznym sukcesu Agendy 2030.

Analiza raportu Eurostatu wskazuje na istnienie zarówno czynników sprzyjających, jak i barier hamujących wdrażanie Celów Zrównoważonego Rozwoju w Unii Europejskiej. Do motorów napędowych postępu należą rozwinięte ramy instytucjonalno-prawne, wysoki poziom świadomości społecznej oraz postęp technologiczny ułatwiający monitorowanie efektów.

Kluczowe jest również potężne wsparcie finansowe z instrumentów takich jak budżet UE czy program NextGenerationEU, które napędzają inwestycje w zrównoważoną transformację. Mimo to, Unia napotyka na poważne przeszkody. Należą do nich przede wszystkim fragmentaryczność i brak spójności polityk, gdzie cele poszczególnych sektorów bywają sprzeczne z Agendą 2030, co dobrze ilustruje napięcie między wzrostem gospodarczym a ochroną środowiska. Poważnym wyzwaniem pozostają również utrzymujące się nierówności, złożoność problemów wymagająca trudnych kompromisów politycznych oraz ograniczenia budżetowe i brak jasnych mechanizmów odpowiedzialności za realizację celów.

Cele Zrównoważonego Rozwoju, mimo wszystkich trudności implementacyjnych i ograniczeń, pozostają najważniejszą i najbardziej uniwersalną inicjatywą globalną naszych czasów. Raport Eurostatu z 2025 r. pokazuje, że postęp jest realny, lecz nierównomierny i podatny na zewnętrzne wstrząsy.

Dane wskazują jasno: o ile w obszarach socjalnych i edukacyjnych UE radzi sobie stosunkowo dobrze, o tyle w fundamentalnej kwestii ochrony środowiska naturalnego, stanowiącej podstawę naszego długoterminowego przetrwania i dobrobytu, ponosi porażkę.

Aby sprostać wyzwaniom nadchodzącej dekady, Unia Europejska potrzebuje głębokiej refleksji i strategicznej odwagi. Konieczne jest wzmacnianie spójności polityk, większe zaangażowanie społeczne i budowanie szerokiego poparcia dla sprawiedliwej transformacji. Tylko w ten sposób Agenda 2030 może stać się nie tylko zbiorem ponad 400 zadań i wskaźników do monitorowania, ale realnym motorem transformacji.