Po co nam babcia

Artykuł ukazał się w

tygodniku Przekrój

w grudniu 2010

Wygląda to naprawdę dziwnie. U jednego z gatunków ssaków w środku dojrzałej części życia połowa populacji w szybkim tempie traci płodność. Co więcej – ta cecha jest uwarunkowana genetycznie, dziedziczna i stała. Osobniki już nigdy potem nie mogą odzyskać utraconej zdolności do rozmnażania się. Nie umierają jednak, jak to bywa u innych gatunków, i nie tracą sprawności. Swoje możliwości fizyczne i umysłowe wykorzystują do pomocy bliskim krewnym. O jakim gatunku mowa?

O człowieku oczywiście. A tą tajemniczą połową populacji są kobiety po menopauzie. „Dla biologów ewolucyjnych menopauza u kobiet stanowi jedną z najtrudniejszych do wyjaśnienia cech związanych z płcią naszego gatunku. I, jak postaram się wykazać, jedną z najważniejszych – pisał 10 lat temu o tym zjawisku Jared Diamond w książce „Dlaczego lubimy seks?”. – Wraz z wielkością naszego mózgu i naszą dwunożnością (na które zwraca się uwagę w każdym podręczniku), a także naszą skrytą owulacją i skłonnością do seksu dla przyjemności (o których mówi się rzadziej), menopauza u kobiet była – jestem o tym głęboko przekonany – jedną z tych cech biologicznych, którym zawdzięczamy to, że staliśmy się naprawdę ludźmi”.

Diamond na pewno nie należy do naukowców, którzy starają się udowodnić wyjątkowość naszego gatunku. Zasłynął przecież tym, że nazwał człowieka „trzecim szympansem”. Jeśli więc pisze, że jakaś cecha jednak odróżnia Homo sapiens od zwierząt, to rzeczywiście musi być o tym głęboko przekonany. Co nie oznacza oczywiście, że ma rację. Od czasu wydania „Dlaczego lubimy seks?” ukazało się wiele nowych badań na temat ewolucji menopauzy u kobiet. Coraz dobitniej dowodzą one, że to zjawisko wcale nie jest takie wyjątkowe. A obserwacja zwierząt, u których się pojawia coś podobnego, pozwala lepiej zrozumieć, jaką rolę menopauza odgrywa u człowieka.

Już Diamond wymienia dwie podstawowe hipotezy, które próbują wyjaśnić fenomen menopauzy. Obie wychodzą z założenia, że „im kobieta starsza, tym, zazwyczaj, liczniejsze jej potomstwo i tym słabsze siły; w konsekwencji każda nowa ciąża to rosnące ryzyko zmarnowanej inwestycji. Rośnie również prawdopodobieństwo jej śmierci podczas porodu lub po nim, a także śmierci lub niedorozwoju płodu bądź noworodka”. Dlatego, być może, starszym kobietom bardziej się opłaca zająć się już istniejącym potomstwem, niż płodzić kolejne. Ludzkie dzieci wymagają przecież opieki przez długie lata. Stąd paradoksalnie „wynika większa liczba odchowanych dzieci u matek o mniejszej liczbie donoszonych ciąż”. Mężczyzn to nie dotyczy, bo bardzo rzadko zdarza im się zejść podczas płodzenia, a ryzyko związane z ciążą to kompletnie nie ich problem.

Dla dzieci czy dla wnuków?

Druga hipoteza jest związana nie z wychowywaniem własnych dzieci, lecz wnuków. Gdyby 50-letnia kobieta zmarła podczas porodu, to nie mogłaby pomóc swoim córkom lub synom w wychowaniu kolejnego pokolenia. Suma jej genów przekazanych następnym generacjom zwiększyłaby się, gdyby babcia skupiła się na dbaniu o wnuki, a nie na rodzeniu własnych dzieci. Tym bardziej że w pierwotnych społecznościach to starsze kobiety odpowiadają za dostarczanie pokarmu dla rodziny. Na przykład w plemieniu Hadza w Tanzanii „najwięcej czasu na poszukiwaniu jedzenia (głównie bulw, miodu i owoców) spędzały kobiety po menopauzie. Mające już wnuki kobiety poświęcały na tę ciężką pracę całe siedem godzin dziennie, wobec zaledwie trzech godzin w przypadku kilkunastoletnich dziewcząt i młodych mężatek oraz czterech i pół godziny w przypadku zamężnych kobiet z małymi dziećmi” – pisał Diamond.

Tylko takie społeczności, które żyją w podobnych warunkach jak nasi przodkowie sprzed tysięcy lat, pozwalają na weryfikację hipotez o pochodzeniu menopauzy. W dzisiejszych społeczeństwach, w których rozwinęła się instytucjonalna opieka nad dziećmi, wpływ babć może być niezauważalny. Zainteresowani tą tematyką antropolodzy sięgnęli więc po te nieliczne dane, które zostały zebrane, jeszcze zanim pojawiło się państwo socjalne.

W 2004 roku opublikowano analizę śmiertelności i rozrodczości dwóch wiejskich społeczności z XVIII i XIX wieku. Jedna zamieszkiwała Kanadę, druga Finlandię. Obie były biedne, przez co wpływ babć mógł być bardziej widoczny. I rzeczywiście, w tych rodzinach, które mieszkały razem z kobietami po menopauzie, wnuki pojawiały się szybciej oraz częściej. W dodatku prawdopodobieństwo ich przedwczesnej śmierci było mniejsze.

W 2007 roku z kolei ukazało się badanie społeczności Gambii. Dane pochodziły z lat 1950–1975. Wtedy już zbierano je dokładnie, ale jeszcze nie istniało centrum medyczne. Jego pojawienie się bowiem w roku 1975 bardzo szybko i bardzo mocno zmniejszyło śmiertelność dzieci w regionie. Przed tą datą, jak twierdzi zespół badawczy pod kierunkiem Daryl P. Shanley z Uniwersytetu Newcastle w Wielkiej Brytanii, przetrwanie dziecka zależało od bardzo podobnych czynników jak w początkach naszej ewolucyjnej historii.

Naukowcy wykryli, że śmiertelność dzieci do drugiego roku życia zależała zarówno od obecności matki, jak i babci. Przy czym obecność matki zmniejszała ryzyko śmierci dzieci ponad 10?krotnie! Z kolei pomoc babci nie miała znaczenia w pierwszym roku życia malucha, ale w drugim zwiększała jego szanse na przetrwanie dwukrotnie. Żaden inny członek rodziny, włącznie z ojcem, nie miał wpływu na przeżycie niemowlęcia.

Czyżby więc obie, konkurujące ze sobą hipotezy, były słuszne?

Podział pracy przy reprodukcji

Być może wyjaśnienia tej zagadki trzeba poszukać w świecie zwierząt. Już Diamond w swej książce wspominał o jedynym gatunku poza człowiekiem, u którego odkryto menopauzę: wielorybach grindwalach. Traktował to jednak jak całkowity wyjątek. Tymczasem badacze tych morskich ssaków Katherine McAuliffe oraz Hal Whitehead twierdzą na łamach „Trends in Ecology and Evolution”, że także „samice orek i prawdopodobnie kilku innych gatunków waleni, takich jak kaszalot, mają menopauzę z podobnymi cechami jak u kobiet. U wszystkich tych gatunków reprodukcja ustaje w wieku około 40 lat, chociaż samice naturalnie żyją jeszcze przez kilka dziesięcioleci”.

To, co łączy te wieloryby, to matriarchalna struktura społeczna. Większość samic spędza życie u boku swych matek. Podobnie też do ludzkich babć wielorybie panie po menopauzie mają duże doświadczenie, którym dzielą się z córkami i wnuczkami. I to „wartość tych informacji może wyjaśnić, dlaczego samice tych gatunków przez jedną trzecią swego życia są niepłodnymi członkami grup społecznych” – piszą McAuliffe i Whitehead.

W grudniu 2007 roku podobne zjawisko opisali ornitolodzy. Istnienie pomocnych babć odkryto u małego ptaszka z odległych Seszeli namorzynka seszelskiego. Część starszych samic tego gatunku wstrzymuje bowiem w pewnym momencie życia swoje rozmnażanie. – Prawdopodobnie są one jednak, przeciwnie niż u ludzi, płodne – wyjaśnia „Przekrojowi” jeden z odkrywców David Richardson z University of East Anglia. – Myślimy, że albo młodsze pokolenie, albo samce zmuszają je do porzucenia rozmnażania się. Jeśli tak się stanie, pomagają one swoim córkom w wysiadywaniu jaj, ale przede wszystkim w karmieniu piskląt przez dwa tygodnie w gnieździe, a potem jeszcze przez trzy miesiące po wylocie.

Nie da się wykluczyć, że w podobnych sytuacjach znalazły się kiedyś ludzkie babcie. A skoro i tak nie dopuszczano ich do rozrodu, dobór naturalny zezwolił na pojawienie się menopauzy.