Książka Pruszaka wreszcie pokazuje, co było dalej – pod koniec wieku XIX i w pierwszej połowie XX. Oparta jest na wspomnieniach polskiego ziemiaństwa „wyłącznie wyznania katolickiego, spędzającego święta przede wszystkim w wiejskich siedzibach". I tu zaskoczenie – okazuje się, że znane ze staropolskich zapisków tradycje wigilijne i bożonarodzeniowe były żywe właściwie aż do roku 1939. Obyczaje z czasów późnej II RP nie różnią się specjalnie od tych o 100 czy 200 lat wcześniejszych, wystarczy porównać pochodzące z różnych epok opisy wigilijnych polowań czy połowu ryb (nie wspominając o menu).
Oczywiście nie wszystko jest takie samo: zmieniają się środki transportu, trwają spory o to, czy niemiecki wynalazek (choinka) godzien jest miejsca w polskim dworze albo o to, czy godzi się kupować prezenty i wiktuały w sklepach zaborców. Ale istota polskiej Wigilii ziemiańskiej pozostaje niezmienna – we wszystkich cytowanych relacjach jest to niezwykły czas umocnienia więzów rodzinnych, wyjątkowego spotkania dawno niewidzianych gości, czas nieznający jeszcze terroru cocacolowych santa klausów i przerażających „firmowych opłatków".
I nikogo nie dziwi, że św. Mikołaj ma na sobie strój biskupa, a nie czerwony kubrak. No, ewentualnie futro obrócone na drugą stronę – ale musi mieć pastorał i wchodząc do bawialni, wołać tubalnym głosem „niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!".
Rewelacyjnym dopełnieniem pełnej pysznych szczegółów opowieści jest niezwykła część ilustracyjna pracy Pruszaka – zdjęcia, ryciny, dawne kartki pocztowe i obrazy wskrzeszające Polskę, jaka wymazana została z historii po 1939 roku przez czerwony i brunatny terror. Wiele z tych obrazków publikowanych jest po raz pierwszy od czasów II wojny światowej. Tworzą przepiękną całość wraz z przytaczanymi obficie przez autora wyznaniami, takimi jak choćby słowa Cezarego Bacciarellego (w drodze na Wigilię do majątku na Kujawach, AD 1907): „Boże! Boże! Jakiś Ty dobry, że stworzyłeś te szczęśliwe chwile powrotu do domu!".
Tomasz Adam Pruszak „O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy", Wydawnictwo Naukowe PWN 2011, 376 str.
