Ciotka Zofia w konspiracji

Tekst z archiwum tygodnika Uważam Rze

- Znacznie ode mnie starsza, w wieku mojej matki. Choć był letni, słoneczny dzień, miała na sobie okropny, mysioszary płaszcz. Ubrana skromnie, uderzająco skromnie – powiedziałbym, że na granicy ubóstwa – wspomina obrazek z młodości Władysław Bartoszewski. – Ale najbardziej rzucał się w oczy dziwny, między żółcią i jasną zielenią, kolor jej niefachowo utlenionych włosów. Więc włosy w zdecydowanym kontraście z twarzą wyrazistą, jakby orlą. Ciepłe, życzliwe spojrzenie... Wydawało mi się, że już ją gdzieś widziałem, ale gdzie, kiedy? Kobieta mówi: –... no bo my tutaj robimy katolicką robotę, skromną, społeczną, nie z żadnej partii. Proponuje Władkowi, że będzie zwracała się do niego po imieniu, a on do niej może mówić: Ciociu.

I pyta prosto z mostu, czy zechce pomóc przy – okazuje się, że jednej z najpoważniejszych prac – kolportażu materiałów podziemia. Kiedy chłopak zaczyna rozumieć powagę sytuacji i ma wątpliwości, „Ciotka" uspokaja go: – Pomogę ci.

Wtedy dociera do niego, że siedzi naprzeciwko Zofii Kossak! To pisarka, której powieści znane są prawie na całym świecie. Wnuczka Juliusza, bratanica Wojciecha, stryjeczna siostra Magdaleny Samozwaniec i Marii „Lilki" Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej! Kilka miesięcy później Władek napisze – za Karskim zresztą: „Nie byłem zakochany, ale ją kochałem...".

Grupa Ochrony Ciotki

Zofia zna już zawieruchę wojenną z własnych doświadczeń: przeżyła utratę majątku i pogromy szlachty na Wołyniu. Jednak tutaj potrzeba makiawelizmu. Dziwi się, że towarzysze z konspiracji odwodzą ją od pseudonimu: Sikorska. Jednak ulegając namowom Bartoszewskiego, godzi się zostać panią „Śliwińską" – potem jeszcze kilkakrotnie zmienia pseudonim: Ciotka, Weronika, Sokołowska. Zdarza się jej nawet zapominać, na jakie nazwisko ma aktualne dokumenty. Raz prawie przypłaca to życiem.

Posiada dar rozmowy i uważnego słuchania, ośmiela ludzi i wierzy we wspólną pracę ponad podziałami. Najlepszy dowód na to: współpraca z Krahelską-Filipowiczową – kobietą o zupełnie innych poglądach politycznych, która jako 18-latka bierze udział w zamachu (chodziło o wyrok na carskiego gubernatora Skałona).

„Ciotka" łapie szybko kontakt z młodymi ludźmi. – Nie przypominała osoby z wyższych sfer – mówił Aleksander Kamiński (słynny „Kamyk" z „Szarych Szeregów"), który znał Zofię z czasów przedwojennego harcerstwa. Pewnego razu podczas okupacji spotykają się w Warszawie i Zofia, wyczuwając sytuację, pyta „Kamyka" wprost, czy ten ma gdzie się podziać, dodając natychmiast, że posiada duże mieszkanie. Po czym przygarnia chłopaka na kilka miesięcy. Nie jest jedynym, któremu pomaga. Konspiracyjną grupę, którą kieruje, nazywają żartobliwie... Ochroną Ciotki lub Wydziałem Zdychulców. „Ciotka" jest bezpośrednia, prostolinijna i chce, żeby każdy czuł się swobodnie w jej towarzystwie.

Kamiński z rozrzewnieniem wspomina powtarzający się poranny obrazek: wielka pisarka krząta się w kuchni, żeby podopiecznym z konspiracji zapewnić jakiekolwiek śniadanie. Potem zakłada ubranie, które nie rzuca się w oczy: kożuch z paskiem, grubą spódnicę, chustkę na głowę i narciarskie buty, i „po swojemu" idzie walczyć z okupantem. Czasami zdarzy jej się zapomnieć, podejść na przykład na ulicy do Stefana Grota-Roweckiego, zagaić, jakby generał nie był ścigany. – Panie Stefanie, jakże się cieszę, że pana widzę – wspomina Władysław Bartoszewski.

Gdy trzeba ratować czyjeś życie, bez skrupułów korzysta ze swoich przedwojennych znajomości w kołach ziemiańskich. Kiedy Żyd musi być ulokowany w którymś z dworów poza Warszawą, mówi: – Anulka to załatwi (chodzi o Annę Marię Lasocką, której były mąż prezesuje Związkowi Ziemian Polskich).

W pewnym momencie dochodzi do sytuacji, w której znajomi Zofii, widząc nadciągającą pisarkę, pierzchają na drugą stronę ulicy, słusznie się obawiając, że prawdopodobnie poprosi o schronienie dla żydowskiego podopiecznego (w zdecydowanie aryjskim typie – zapewni z uśmiechem).

Ma niewątpliwie spore poczucie humoru: tworzenie Frontu Odrodzenia Polski upamiętniła, podarowując matce suczkę o imieniu Fopcia!

Świetnie zorganizowana Zofia radzi sobie ze wszystkim. Mimo coraz bardziej reglamentowanych racji żywnościowych uruchamia akcję pomocy więźniom obozów: na jej prośbę jeden ze znajomych lekarzy (były więzień Auschwitz) opracowuje recepturę paczki żywnościowej, która przy uwzględnieniu nałożonych przez Niemców obostrzeń (każda rzecz musiała być zważona i opisana w formularzu) dostarcza możliwie jak najwięcej produktów pozwalających przeżyć. A w rogi, pomiędzy dwie warstwy kartonu, wsuwa się grypsy. – Praca ta pochłaniała dużo czasu, a pełne paczki były ciężkie i trudne do manipulowania przy sznurowaniu. Byłyśmy obie zlane potem – wspomina córka pisarki.

Zofia nie przeczuwa, że niedługo być może takie paczki umożliwią jej przeżycie.

Szaleńcy Pana Boga

Jan Karski w „Tajnym państwie" przytacza jej dewizę: „Jeśli Bóg chce, żebym została aresztowana, żaden pseudonim ani ukrycie mi nie pomogą". Katolicyzm Zofii jest powszechnie znany. Faktycznie, jest ona jakby pod ochroną...

Pewnego dnia do Jadwigi „Niny" Unrug, wdowy po Witkacym, kuzynki Zofii wówczas z nią mieszkającej, przychodzą dwaj panowie, których bierze za gestapowców. – Nie chcę mieć nic wspólnego z tą wariatką – unosi się ekscentryczna kobieta. Na to panowie z AK zgorszeni oświadczają, że za brak szacunku do narodowego skarbu po wojnie dostanie za swoje. Jadwiga, ledwie ochłonąwszy, je z rodziną kolację. Wszyscy kładą się spać i wtedy nadciąga... prawdziwe gestapo. Gips Jadwigi (i jej łoże boleści – leżała ze złamaną nogą) okazują się doskonałym schowkiem podczas rewizji. Podobnie jak dno kosza z brudną bielizną (Niemcy panicznie boją się tyfusu) – to oczywiście pomysły praktycznej Zofii. Jako że przyszli po Zofię Kossak, a zastają Zofię Szatkowską (dokumenty na nazwisko drugiego męża), odchodzą, nie znalazłszy ani materiałów, ani konspiratorki. Odkrywszy pomyłkę, wracają co prawda po kilku godzinach, jednak mieszkanie jest „czyste", a Witkiewiczową chroni panieńskie nazwisko: Unrug – gestapowcy biorą ją za Niemkę.

Innym razem Zofia jedzie rowerem, wioząc podziemną prasę i meldunki, a także trochę kiełbasy oraz słoniny, żeby w razie aresztowania udawać kobietę szmuglującą żywność. Mija chłopa na furmance, który śpiewa pod nosem monotonną piosenkę: „Na przystanku łapią, łapią...". Pisarce w ostatniej chwili udaje się zawrócić.

Rowerem jeździ również do wszystkich punktów kontaktowych w okolicach Warszawy.

I znowu: w podwarszawskim tartaku Bispingów, siedzącą nad opracowywaną dla podziemia broszurą Zofię zaskakuje Niemiec, który przyjechał na kontrolę. Bierze do ręki notatki pisane jej charakterystycznym, pofalowanym pismem i komentuje z pogardą: – To chyba pisał jakiś wariat! – A tak, to krewna, której pomieszało się w głowie, spisuje kazania – potwierdza skwapliwie właściciel tartaku. Innym razem ostrzeżona przez harcerzy unika w ostatniej chwili zasadzki w wynajmowanym przez nią mieszkaniu na Polnej. Udaje jej się także wziąć udział, mimo że jest poszukiwana, w pogrzebie stryja Wojciecha w Krakowie.

Przeżywa koszmarną drogę: Pawiak – Oświęcim, a po powrocie na Pawiak niesamowitym zbiegiem okoliczności zostaje ocalona. Wycieńczona i zagubiona zapomina przy przyjęciu do więzienia, jakie dane podawała podczas aresztowania – na szczęście w porę dostrzega to zapisujący nowo przybyłych Leon Want i odczytuje je głośno z formularza. Zofia nazywa go później „opatrznościowym człowiekiem". Zanim jednak do tego dochodzi...

Kto nie potępia, ten przyzwala

Kossak przed wojną nie darzy Żydów szczególną sympatią. Dowody na to znajdujemy w jej listach, w powieści „Pożoga". Kiedy jednak już przed wojną odzywają się antysemickie głosy, na przykład na warszawskim kongresie ku czci Piotra Skargi, pisarka głośno i stanowczo je potępia. Za niedopuszczalne uważa – jak pisze: „młodzieńczą bezwzględność i karygodne oklaskiwanie antysemickich przemów".

Jako pierwsza głośno protestuje przeciw obojętności na gehennę: „Kto nie potępia, ten przyzwala" – kieruje do rodaków ostre słowa. „Przez miłość Chrystusa Pana, na zbawienie duszy Waszej prosimy, pomóżcie!!!" – próbuje trafić do sumień.

Od razu bierze sprawy w swoje ręce: pisze broszury i odezwy, m.in. w „Prawdzie", „Biuletynie Informacyjnym" czy „Polska Żyje". Zakłada Front Odrodzenia Polski, Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom przemianowany później na Radę Pomocy Żydom o kryptonimie Żegota. Wspiera jeszcze Społeczną Organizację Samoobrony i Unię Kobiet. Wychowuje przy tym, w skromnych warunkach, dwoje dzieci i zapewnia opiekę leciwej już matce. Być może dlatego ma świadomość podstawowych potrzeb i wie, że na zagładę są narażeni przede wszystkim Żydzi z niższych warstw społecznych, zamknięci przed wojną w swoich enklawach: drobni kupcy, rzemieślnicy, miejska biedota. To ich głównie chce ratować. Potrafi swoją pasją pomagania zarazić tysiące ludzi dobrej woli: – Siatka „Żegoty" rozciągnęła się na całe terytorium Generalnej Guberni, aż do oddalonych stron kraju. Ocenia się dzisiaj, że z „Żegotą" regularnie współpracowało ok. 14 tys. ludzi.

RPŻ zajmuje się również zbieraniem pieniędzy na okupy za Polaków skazanych na śmierć. Są to zazwyczaj osoby bardzo cenne dla podziemia. Tak życie ocali m.in. Irena Sendlerowa, która „wykupiona" po aresztowaniu dożywa końca wojny pod zmienionym nazwiskiem.

W lutym 1943 r. „Ciotka", ofiarowując Władkowi na 21. urodziny „Krzyżowców" (książka spłonęła w Powstaniu), wpisuje dedykację: „Gdy pisałam tę książkę, wydawało mi się, że czasów na większą miarę być nie może, tymczasem oto są, żyjemy w nich, bierzemy udział w największej krucjacie".

Matka Polka

Bardzo szybko zaczyna wdrażać w konspiracyjne obowiązki swoje dzieci. Anna Szatkowska wspomina, jak mama zaczęła prosić o drobne przysługi: przekazanie wiadomości, dostarczenie przesyłki. Szybko dochodzą poważniejsze zadania, z których córka Zofii Kossak dwa wspomina szczególnie. Po pierwsze, matka – gorąca katoliczka – chce umożliwić skazanym na śmierć przyjęcie Eucharystii przed egzekucją. Wymyśla więc, że będzie przenosiła komunię w puderniczce z podwójnym dnem i w sporym medalionie. Zamawia odpowiednie akcesoria u zaprzyjaźnionego jubilera i... do roboty!

Młodziutka Ania wędruje więc w zastępstwie matki na szóstą rano do kościoła św. Krzyża, gdzie ksiądz Edmund Krauze wręcza jej puderniczkę z zawartością. Dziewczyna przekazuje ją pracownicy Pawiaka – Ludwice Uzar. Drugie zadanie, bardziej niebezpieczne, jest również związane z osobą „Myszki" (taki pseudonim nosiła Ludwika). Mieszka ona z matką, która codziennie w pasztecikach, pierożkach i ciastkach zabieranych przez córkę do pracy zapieka... grypsy. Nikt nie domyśla się, że dziewczyna przenosi w posiłkach ważne informacje nie tylko dla rodzin uwięzionych, ale przede wszystkim dla Polski Podziemnej.

Ważniejsze są informacje z Pawiaka – z pytań zadawanych w czasie morderczych przesłuchań można wywnioskować, co Niemcy już wiedzą, i przygotować się.

Jednak jeszcze długo po wojnie nie opuszcza jej okupacyjna trauma, szczególnie związana z angażowaniem dzieci – Witolda i Anny w niebezpieczeństwa, jakie czyhają na nich przy przeprowadzaniu Żydów na aryjską stronę: – Cała rodzina miała typ jaskrawo semicki, bijący w oczy. Boże, jakże się bałam o te moje dzieci! Patrzyłam z okna, jak Witold wychodził, prowadząc przyjacielsko pod rękę skulonego, niskiego Żyda, pochylając się nad nim jak śliczny anioł opiekuńczy, opowiadając coś ogromnie ciekawego. Potem Anna roześmiana, w podskokach, ciągnąc za rękę swoją niby-koleżankę słaniającą się ze strachu... Nigdy nie zapomnę tego okropnego lęku, tego poczucia, że własne najukochańsze dzieci narażam na śmierć prawie pewną. A z drugiej strony przeświadczenia, że to przecież obowiązek.

Powieść na bibułkach

Wpada właśnie przez... obowiązkowość i współczucie dla innych. Codziennie, idąc na Starówkę, zatrzymuje się bowiem przy „zaprzyjaźnionym biedaku", wspierając go jałmużną i dobrym słowem. Pewnego dnia, nie mając dla żebraka zapomogi, tylko dlatego, żeby nie zrobić mu przykrości, zmienia trasę. Wpada na patrol.

W pierwszym grypsie z Pawiaka (dostarczonym przez zaprzyjaźnioną „Myszkę") pisze do bliskich: „Zęby moje, zawsze liche, spotkał najbardziej honorowy koniec". Brutalnie przesłuchiwana traci połowę z nich i do końca życia nie słyszy dobrze na jedno ucho. Jednak nie sypie, a w grypsach przesyła uspokajające rodzinę wiadomości. Jej nastoletnie dzieci, aby zmylić czujność babki, korzystają z tego, że staruszka ma już bardzo słaby wzrok, i fabrykują rzekomy list od Zofii do matki. Oświadcza w nim, że musi się ukrywać i być może zostanie wysłana do Londynu. Anna Kossak, znając córkę, ani przez moment nie wierzy w tę wersję, ale chcąc zapewnić psychiczny spokój wnuczętom, przyjmuje ją za prawdziwą. Opowiada o tym po szczęśliwym powrocie Zofii.

Tymczasem ta, wysłana transportem do Oświęcimia, na początku, dzięki wstawiennictwu współwięźniarek, otrzymuje „oszczędzające" funkcje: bramowej i nocnej dyżurnej. Jako osoba „na stanowisku" ma utrzymywać porządek – podstawową metodą jest wrzask, bicie, wymierzanie kar. Zofia tak nie potrafi, co wyprowadza z równowagi blokową. – Ty inteligentko ze skrupułami – cedzi. Zofia notuje wszystko, co widzi w „otchłani" (później napisze powieść pod takim tytułem), na bibułkach do papierosów. Zwitki umieszcza w szwach swojej kurtki.

Wkrótce wybucha epidemia tyfusu, Zofia zaraża się. Kiedy jest na granicy śmierci, jej opadającą dłoń chwyta umierająca pryczę niżej Cyganka. Wróży jej długie życie, sławę i pieniądze za wielką wodą. Dodaje, że dostrzega kochającego męża i dwoje dzieci. Zofia z niepokojem wyrywa rękę, krzycząc, że kobieta się myli, ona jest matką trojga dzieci! Staruszka szepce: – Widzę tylko dwoje...