Co powinniśmy wiedzieć w czasach epidemii?

Materiał powstał we współpracy z Siecią Wiedzy

Dla zrozumienia nakładanych na nas obowiązków, jak i przysługujących nam praw konieczne jest rozumienie definiujących je terminów. W kolejnych publikacjach będziemy przystępnie opisywać kluczowe pojęcia, przedstawiać nasze prawa, a także zadania władz publicznych wynikające z obowiązku zapewnienia ochrony zdrowia.

Projekt ten wspólnie realizują partnerzy: „Rzeczpospolita", Polskie Towarzystwo Zdrowia Publicznego, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Szpitali Prywatnych, Grupa LUX MED, Związek Powiatów Polskich, Instytut Prognoz i Analiz Gospodarczych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Kancelaria „Juris".

Niniejszy tekst ze względu na naturalne ograniczenia zawiera w miarę proste przedstawienie podstawowych pojęć, terminów, praw i obowiązków. Szersze omówienie prezentowanych tu zagadnień – wraz ze wskazaniem źródeł i literatury – a także informacje o autorach dostępne jest na stronie www.rp.pl oraz na stronach internetowych partnerów.

Podstawowe pojęcia

PANDEMIA to termin, którym opisuje się epidemię obejmującą swym zasięgiem bardzo duże obszary (wiele krajów, kontynent, świat), do której zwalczenia konieczne jest podjęcie wspólnych działań przez kraje, w których występuje. Pojęcie to wywodzi się z połączenia dwóch greckich słów: „pan" – wszyscy, oraz „demos" – lud, ludzie. Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) pandemia to „rozprzestrzenianie się nowej choroby na całym świecie". Światowa Organizacja Zdrowia wskazała m.in., że „Pandemia grypy występuje, gdy pojawia się nowy wirus grypy i rozprzestrzenia się na całym świecie, a większość ludzi nie ma odporności". Dyrektor generalny WHO ogłosił, iż sytuacja związana z koronawirusem spełnia kryteria pandemii.

Epidemia oznacza nagminne, masowe występowanie w określonym czasie i na określonym terenie choroby, w ponadprzeciętnej liczbie przypadków. Pojęcie to wywodzi się z połączenia dwóch greckich słów: „epi" oraz „demos", czyli „zastój w miejscu". Przez epidemie należy rozmieć wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących. W ujęciu prawnym epidemia została zdefiniowana w ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi w art. 2 ust. 9.

Stan epidemii to sytuacja prawna wprowadzana na obszarze występowania epidemii w celu podjęcia ustawowo określonych działań przeciwepidemicznych oraz zapobiegawczych dla zminimalizowania jej skutków. Pojęcie to ma charakter normatywny; jego definicja jest regulowana ustawowo. Stan epidemii i jego odwołanie ogłaszają w drodze rozporządzenia, odpowiednio, na terenie województwa wojewoda; na terenie kraju – minister zdrowia.

Zarażenie polega na przeniesieniu drobnoustroju (chorobotwórczego lub niepatogennego) od jego nosiciela na kolejny organizm, wrażliwy na taki czynnik.

Zakażenie polega na wtargnięciu drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu, co wymaga pokonania przez nie bariery odporności.

Zarażenie może prowadzić do zakażenia, ale nie każdy typ zakażenia wymaga zarażenia.

„Służba zdrowia" jest już od 1991 r. pojęciem używanym wyłącznie w języku potocznym. „Opieka zdrowotna" oraz „ochrona zdrowia" są właściwymi terminami dla nazwania systemu ochrony zdrowia.

W rezultacie zmiany przepisów w 2011 roku określenie „niepubliczny zakład opieki zdrowotnej" przestało być terminem fachowym, a termin „niepubliczny", podobnie jak „służba zdrowia", zyskał status określenia potocznego.

Łączne wydatki sektora publicznego i prywatnego na ochronę zdrowia w 2018 r. stanowiły 6,33 proc. PKB, czyli 134 244 mln zł. Nakład sektora instytucji rządowych i samorządowych wyniósł 13 382 mln, a w ramach obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych finansowanych ze składek – 82 595 mln (zaliczane do wydatków publicznych); wydatki prywatne, bieżące to 38 267 mln, stanowiące 28,5 proc.

Dystansowanie społeczne to – zgodnie z definicją WHO – „szereg niefarmaceutycznych działań lub środków podejmowanych w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się choroby zakaźnej poprzez utrzymywane fizycznego dystansu między ludźmi i zmniejszanie częstotliwości, z jaką ludzie wchodzą ze sobą w bliski kontakt". Podobne wyjaśnienie proponuje ECDC, definiując „dystansowanie społeczne" jako „stosowanie niefarmakologicznych środków przeciwepidemicznych, które poprzez zmniejszenie transmisji wirusa odciążają system opieki zdrowotnej". Przeprowadzone badania wskazują, że skuteczność tych środków jest zależna od ich rygorystycznej i natychmiastowej stosowalności.

Kwarantanna – pojęcie stosowane głównie w medycynie, popularne również w życiu codziennym w związku z wpływem epidemii SARS-CoV-2 na różne aspekty funkcjonowania człowieka i społeczeństwa. W definicjach słownikowych oznacza przymusowe, okresowe odosobnienie ludzi, zwierząt, towarów przemieszczonych z miejsc dotkniętych epidemią lub budynek przeznaczony do takiego odosobnienia.

W medycynie najczęściej używane w kontekście chorób zakaźnych oraz towarzyszącego im ryzyka zakażenia, jako dziedzina regulowana ustawą. Według niej kwarantanna oznacza odosobnienie osoby zdrowej, która była narażona na zakażenie, w celu zapobieżenia szerzeniu się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zaraźliwych (zakaźnych).

Izolacja oznacza odosobnienie osoby lub grupy osób chorych na chorobę zakaźną albo osoby lub grupy osób podejrzanych o chorobę zakaźną, w celu uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby. Pojęcie to w tym znaczeniu jest regulowane ustawowo.

Izolacja jest jednym z kluczowych elementów zapobiegania szerzenia się chorób niebezpiecznych i zakaźnych. Jest pojęciem używanym także w gospodarce, polityce oraz sądownictwie.

Prawo pacjenta do leczenia i obowiązek państwa zapewnienia pacjentowi opieki medycznej

Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych z zastrzeżeniem, że warunki i zakres udzielania tych świadczeń powinna określać ustawa, o czym stanowi art. 68 ust. 2 Konstytucji RP.

Z jednej strony jest to więc podstawowe prawo dostępu do świadczeń, którego beneficjentami są obywatele. Z drugiej strony jest to jednocześnie obowiązek adresowany do władz publicznych, zobowiązanych do wprowadzenia takiego systemu ochrony zdrowia, który zapewni udzielanie świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych.

Konstytucja nie precyzuje zakresu świadczeń zdrowotnych dostępnych dla obywateli oraz nie przesądza o kształcie, jaki system ten powinien przyjąć. Wyznacza natomiast pewne granice, w których ustawodawca może się poruszać i których nie może naruszyć, a które wynikają przede wszystkim z wartości oraz standardów ustanowionych na gruncie samej konstytucji. Na tle brzmienia art. 38 konstytucji chroniącego życie każdej osoby należy przyjąć, że w przypadku nagłego zagrożenia życia świadczenia zdrowotne udzielane są każdej osobie niezależnie od kryterium obywatelstwa. Ponadto system ten powinien być skonstruowany w oparciu o standardy demokratycznego państwa prawnego.

System ochrony zdrowia, oparty na modelu ubezpieczeniowym, konstruowany jest od 1999 r. i podlega systematycznej modyfikacji. Kluczową dla tego systemu regulacją jest ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, która ustanawia dwie główne zasady jego funkcjonowania, tj. równego traktowania obywateli – polegającą na zapewnieniu równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej i wyboru świadczeniodawców, oraz solidarności społecznej, w świetle której osoby w mniejszym stopniu korzystające z ochrony zdrowia ponoszą koszty świadczeń zdrowotnych udzielanych osobom ze zwiększonym na nie zapotrzebowaniem na przykład ze względu na ich wiek. Ustawa ta wyznacza także minimalną strukturę podmiotów leczniczych udzielających świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, określonej mianem systemu podstawowego szpitalnego zabezpieczenia świadczeń opieki zdrowotnej. Minister zdrowia, w ramach udzielonej kompetencji i obowiązku, w drodze rozporządzeń określa zakres świadczeń finansowanych ze środków publicznych.

Wprowadzane rozwiązania prawne nie mogą pozostawiać wątpliwości co do zakresu świadczeń zdrowotnych przysługujących obywatelom wobec istnienia wyraźnego nakazu konstytucyjnego określenia konkretnie ich praw, a w konsekwencji nie mogą wprowadzać – w ramach tego systemu – modelu pozwalającego na zróżnicowanie świadczeń w wypadku występowania podobnych potrzeb zdrowotnych. Oznacza to w szczególności zakaz tworzenia takich rozwiązań, które w nieuzasadniony sposób wprowadzałaby różne kryteria różnicujące dostęp obywateli do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Ustawodawca, decydując się na określone systemowe rozwiązania, bierze na siebie odpowiedzialność za jasność, spójność oraz zupełność instrumentów składających się na ten system, które powinny zapewnić dostęp do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych na zasadzie równości dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich sytuacji materialnej, wraz z zabezpieczeniem jego źródeł finansowania.

Zgłaszanie zakażenia, choroby, kontaktu z osobą zakażoną

Procedura zgłoszenia rozpoczyna się w chwili, gdy osoba, która podejrzewa u siebie chorobę (bądź miała kontakt z osobą zakażoną), postanawia podjąć działanie.

Wówczas – telefonicznie bądź za pośrednictwem formularza online na Internetowym Koncie Pacjenta – przekazuje informację do inspekcji sanitarnej lub – w przypadku osoby z objawami typowymi dla zakażenia Covid-19 – kontaktuje się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, a w przypadku bardzo złego stanu zdrowia dzwoni pod numer 112.

Obowiązek zgłaszania zakażenia się, choroby, kontaktu z osobą zakażoną wynika z przepisów prawa. Zanim jednak dojdzie do powstania obowiązku prawnego, należy mówić o obowiązku moralnym, powinności, wynikającej przede wszystkim z troski o innych i dobro wspólne.

Powinność zgłoszenia zakażenia, choroby czy kontaktu z osobą zakażoną wypływa przede wszystkim z odpowiedzialności za innych, solidarności społecznej i nadrzędnej wartości dobra wspólnego. Transmisja choroby w stanie epidemii jest zjawiskiem zagrażającym społeczności, w której funkcjonuje zakażony, chory. Dlatego zgłoszenie należy traktować jako wymóg interesu i ładu społecznego.