Pandemia koronawirusa zmieniła diametralnie ludzkie życia: praca zdalna, przykładanie większej uwagi do kwestii zdrowia czy konieczność odnalezienia nowych sposobów spędzania wolnego czasu. Prawdopodobnie część korona-nawyków zostanie pośród społeczeństwa, być może w mniejszym natężeniu, ale przetrwa.
Podobnie też będzie z udziałem rządu w gospodarce, czy szerzej mówiąc jego wielkością, rozumianej jako władzę. Tak przynajmniej mówi efekt zapadki (ang. Ratchet effect) opisywany przez Roberta Higgsa (Higgs, 1987). Hipoteza ta opowiada o zjawisku, które ze względu na naturalną tendencję rozrostu sektora publicznego ma prowadzić do sytuacji, w której podczas trudnych okresów jak wojna, kryzys gospodarczy czy też epidemia, rozmiar rządu się zwiększa. Po jego ustaniu wielkość spada, jednak do stopnia wyższego niż ten sprzed kryzysu.
Niniejszy tekst ma na celu przeanalizowanie, czy Higgs może mieć rację z przewidywaniami co do wzrostu rządu, rozumianego jako wzrost władzy państwowej, które ma nastąpić wskutek pandemii COVID-19 (Higgs i Boudreaux, 2020). W celu zbadania tej hipotezy zostanie omówiona sama filozofia rządu i jego działania, efekt zapadki w przeszłości, dotychczasowe zmiany ekonomiczno-instytucjonalne dotyczące interwencji rządowej oraz trwająca ewolucja retoryki.
Filozofia rządu
Niezwykle ważnym aspektem analizy jest zdefiniowanie tytułowych Lewiatanów, nie chodzi tu o mitologicznego potwora, lecz Lewiatana w rozumieniu Jamesa M. Buchanana oznaczającego rząd stale rozwijający się kosztem praw obywatelskich (Buchanan, 1975). Wedle tej koncepcji jest to efekt potrzeby przypodobania się społeczeństwu przez rządzących, którzy wskutek wszelakich głosowań i potrzebie podporządkowania się obywatelom dokonują nadmiernej ekspansji budżetowej. Rozrost ten wiąże się ze wzrostem aparatu biurokratycznego, opodatkowania. W ostateczności tak silny rząd ma ograniczać wolności obywatelskie. Podobny pogląd przedstawiał Friedrich August von Hayek, który przestrzegał przed demokracją stającą się dyktaturą większości, która dąży do ograniczenia swobód gospodarczych, które w jego rozumieniu, były podstawą wolności obywatelskich (Hayek, 1997). Wedle myśli Higgsa Lewiatan wykorzystuje sytuacje kryzysowe, podczas których ludzie są bardziej skłonni oddać swe wolności i pozwolić rządowi na zwiększenie swojego rozmiaru i po części przyzwyczajają się do tego stanu, co pozwala zachować mu cześć nowej władzy w pokryzysowej rzeczywistości.
Czym jednak jest spowodowane to zjawisko? Należałoby zastanowić się przede wszystkim nad filozofią samego rządu. Występującą często w naukach ekonomicznych koncepcję dobrotliwego despoty (ang. Benevolent despot) (Możdżeń, 2019) należy odrzucić ze względu na empiryczną jak i teoretyczną absurdalność założenia. Wszakże jest to wielce optymistyczne założenie, jakoby człowiek, wedle też ekonomicznych założeń homo oeconomicus po zdobyciu władzy przestawał być egoistyczny i dążyć do własnego zysku, aby być wyłącznie dobrotliwym władcą. Koncepcja ta wydaje się wewnętrznie sprzeczna, ze względu na założenie kompletnie innej natury człowieka, chyba że uznamy, że władzą parają się tylko osoby o błękitnej krwi, których charakter i natura są zupełnie inne niż u pospólstwa. Taką koncepcję można empirycznie obalić pokazując niekompetentne, szkodliwe i złe rządy arystokratów czy monarchów oraz zaznaczając, że nie istnieje aktualnie inny niż homo sapiens gatunek człowieka, co oznacza, że najpewniej zarówno osoba wywodząca się z klasy niższej i rodu arystokratycznego, po podobnym przygotowaniu mogą być równie (nie)kompetentne w rządzeniu. Ze względu na fakt, że ponad połowa globalnej populacji żyje w systemach demokratycznych (Roser, 2013) to właśnie będzie dominujący system, który zostanie poddany analizie.
Zgodnie z poprzednimi założeniami, czyli uznaniem, że zarówno obywatele, jak i ludzie u władzy działają na podobnych zasadach oraz istnienia systemu demokratycznego rozumianego jako reżimu politycznego, w którym władza jest wybierana w powszechnych wyborach.
Racjonalnie za cel polityków można uznać dążenie do utrzymania władzy, abstrahując czy pobudkami są kwestie ekonomiczne, ideologiczne czy rządzenia jako celu samego w sobie. W takiej sytuacji, politycy będą chcieli dostosowywać się do agregowanych w głosowaniach preferencji, co w większości wypadków opiera się na ekspansji budżetowej czy długu. Obywatelom zależy na nowych świadczeniach a wycofanie poprzednich będzie się mijać z celem polityków. W ten właśnie sposób politycy motywowani są do ciągłego wzrostu sfery publicznej, przez co należy uznać dążenie do ciągłego zwiększania państwa za część natury samego rządu.
Dotychczasowe rozważania nie tłumaczą jednak z czego wynika sam efekt zapadki. Skoro rząd ma za cel rozrastać się, to dlaczego po ustaniu kryzysu nie wzrasta? Ten właśnie aspekt może być wytłumaczony przez czynniki polityczne: zarówno rząd sam w sobie, jak i rządzący chcą pozostać przy władzy. Społeczeństwo nie jest w stanie tolerować wiecznego tymczasowo-kryzysowego podwyższenia podatków czy innych ograniczeń swobód. Z tego powodu politycy odczuwają potrzebę zmniejszenia wielkości rządu, jednak nie dzieje się to w pełni, to jest: nie powraca do stanu sprzed kryzysu. Obywatele mogli się przez czas kryzysu przyzwyczaić do pewnych nowych podatków czy ograniczeń a rządzący, niezależnie czy dążący do maksymalizacji użyteczności w duchu homo oeconomicus czy ci, których można określić jako homo realis opisywani bardziej przez psychologię i będący skorumpowanymi (Wojciszke, 2011) nie będą mieli wielkich oporów w wykorzystaniu kryzysowych przyzwyczajeń społeczeństwa.
Sprawdzona, pogłębiona i kompleksowa wiedza dla MŚP
Nic nie jest tak trwałe jak tymczasowa polityka rządu
Po wstawce teoretyczno-filozoficznej należy przejść do analizy empirycznej dotyczącej Lewiatanów w przeszłości. Zgodnie z wizją Higgsa w dobie kryzysu społeczeństwo na większą skalę domaga się lub bardziej akceptuje rządowe działania w celu przeciwdziałania aktualnym problemom. Wedle koncepcji po przejściu kryzysu wielkość rządu spada, lecz do poziomu wyższego niż przed kryzysem (Rys.1). W dalszej części rozdziału dokonana zostanie empiryczna weryfikacja omawianej hipotezy, na podstawie rozumowania indukcyjnego i omówienia historycznych przykładów zapadek po kryzysach.
Podobną do Higgsa hipotezę postawili Wiseman i Peacock w 1961 roku (Owsiak, 2017). Na podstawie danych dotyczących wydatków publicznych w Wielkiej Brytanii w latach 1890-1955 zauważyli, że sektor rządowy rozrastał się dzięki skokom w kryzysowych czasach a następnie stabilizycji w okresie późniejszym. W swoich wnioskach wyróżnili: • Displacement effect – dotyczący skokowego przesunięcia wydatków • Inspection effect – weryfikacji zmian podatkowych i wydatkowych • Concentration effect – stabilizacji fiskalnej przed kolejną skokową zmianą Podejście Higgsa oraz Wisemana i Peacocka w kwestii kryzysowych wzrostów wielkości rządu. Ze względu na podobny charakter, który można uprościć do ścieżki wzrost-skok-spadek-stabilizacja na wyższym poziomie i dla uproszczenia dalszych rozważań dowody na potwierdzenie hipotezy Wisemana oraz Peacocka będą też zaliczane na poczet potwierdzenia hipotezy rozdziału, mianowicie: kryzysowy wzrost wydatków po przejściu kryzysu spada, ale do poziomu wyższego niż sprzed kryzysu1.
Weryfikując wisemanowsko-peacockowski efekt przesunięcia i porównując z birdmanowską koncepcją efektu zapadki Manuel Jaén-García na przykładzie Hiszpanii potwierdza prawdziwość wzrostu rządu w sytuacjach kryzysowych (Jaén-García, 2021). Rozrost rządu o podobnym przebiegu co opisywany przez Higgsa miał miejsce również we Francji (Facchini & Seghezza, 2020). W tych badaniach zaobserwowano związki pomiędzy rozrostem rządu rozumianym na dwa sposoby: udziału sektora publicznego w PKB oraz liczby stron dokumentów prawnych.
Efekt zapadki łatwo jest też zaobserować w przypadku porównania przed- i powojennych wydatków rządowych na przykładzi Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz Zjednocznonego Królestwa (Rys 2.) Dokładnie widać jak, dzięki przyzwyczajeniu społeczeństwa czy przetestowaniu wydatków rządy po I i II wojnie światowej mogły znacząco zwiększyć swój udział w gospodarce.
Jednak Robert Higgs niekoniecznie myślał o wzroście rządu w konwencjonalnych kategoriach jak sam udział sektora publicznego w PKB (Higgs, 2012). Na władzę rządu spogląda on w szerszym kontekście uwzględniającym też wszelakie regulacje krępujące ludzkie działanie.
W podobnym stylu o kryzysowym wzroście władzy rządu, który później się utrzymuje piszą też Goodman, Devereaux i Coyne przytaczając liczne przykłady jak pokryzysowe normalności różniły się od tych przedkryzysowych (Goodman , Coyne i Devereaux, 2020). Opisują oni między innymi epidemię dżumy w Republice Południowej Afryki z 1901 kiedy to władze rozpoczęły nagonkę na slumsy zamieszkiwane głównie przez czarnoskórych. Wskutek tego, zmuszeni oni byli do licznych przeprowadzek.
Innym przykładem utrzymującego się Lewiatana są przykłady przepisów, również w zamierzeniu tymczasowych, lecz pozostających z ludźmi na lata. Rodzima podwyżka podatku VAT do 23%, która miała trwać zaledwie dwa lata i pomóc Polsce opanować budżet państwa czy przedłużające się regulacje amerykańskiego Nowego Ładu są idealnymi przykładami jak rządy niechętnie się zmniejszają, nawet po ustąpieniu kryzysów (Stowarzyszenie Libertariańskie , 2020).
Lewiatan w czasie koronawirusa
Kolejną częścią analizy będzie omówienie jak zmieniła się władza rządu w dobie pandemii COVID-19. Wskutek zwiększenia aktywności sektora publicznego i spadku aktywności sektora prywatnego można zaobserwować, że w każdym pańswie Unii Europejskiej doszło do zwiększenia udziału wydatków publicznych jako % PKB w 2020 roku.
W czasie kryzysu pandemicznego państwa podjęły działania bez debat na temat polityki jak było w czasie poprzedniego kryzysu z 2008 (Hausman, 2019). Tym razem rządy niemalże błyskawicznie przeszły do działań pomocowych skierowanych do przedsiębiorców i pracowników (Łaszek i Trzeciakowski, 2020). Poskutkowało to rekordowymi deficytami (Tab. 2), które kiedyś trzeba będzie spłacić i właśnie to może doprowadzić do przyszłych podwyżek podatków i w efekcie, zwiększenia rządu. Niemniej, przy założeniu, że epidemia jest analogiczną sytuacją do wojny taka sytuacja może okazać się opłacalna dla obywateli, ze względu na lepszy sposób dystrybucji obciążeń podatkowych (Mises, 2007).
Dużym problemem dla niektórych krajów, do których zalicza się Polska, rozwój Lewiatana nie musi się objawiać koniecznie w zakresie większego udziału sektora publicznego w sferze gospodarczej, lecz większych możliwości rządu wskutek rozbudowy władzy nad instytucjami, czy wręcz wbrew instytucjom. W dobie pandemii istnieje większe przyzwolenie na niekonwencjonalne, będące na granicy legalności działania. Tego przykładem może być zabieg luzowania ilościowego dokonany przez Narodowy Bank Polski, który według niektórych jest złamaniem artykułu 220 Konstytucji dotyczącego finansowania budżetu przez bank centralny (Rzońca, 2020). Takie formy działania, ze względu na swoją tymczasową skuteczność mogą doprowadzić do kolejnych rządowych interwencji i potem zwiększeniem władzy rządu, która nieprędko minie po ustaniu kryzysu pandemicznego, podobnie jak niekonwencjonalne polityki z poprzednich kryzysów (Petru, 2014). Zagrożeniem w zakresie niestandardowych praktyk może być też brak sprzeciwu, czy wręcz poparcie ich ze strony opozycji (Gadomski, 2020).
Retoryka pandemii
Inspirując się podejściem Deirdre McCloskey (McCloskey, 1994) warto dokonać analizy retoryki występującej w dobie koronawirusa. Ponownie warto za przykład do analizy posłużyć się Polską. W tym kraju nie mówi się, że po ustaniu COVID-19 ludzie powrócą do normalności, lecz pojawiają się głosy o nowej normalności (Rzeczpospolita, 2020). Może to oznaczać, że pandemia tak mocno zmieniła życia ludzi, że nie powrócą oni już do swoich żyć sprzed czasów kryzysu. To samo może się tyczyć też polityki, która stanie się bardziej etatystyczna wskutek nowych nawyków polityków i wyborców.
Rządzący mówią teraz natomiast o Nowym Ładzie, tu inspiracja programem Roosevelta jest niemalże oczywista (Reed, 2021). Dzięki użyciu nawiązania do kojarzonego w społeczeństwie pozytywnie pakietu polityk i nazwaniu go Ładem rządzący zaczynają oswajać obywateli z wizją nadchodzącego nowego porządku.
Jednak zmiany retoryki nie zachodzą tylko w Polsce, podobne sugestie o zwiększeniu etatyzacji gospodarki można znaleźć na całym świecie. W czasach pandemii rozpowszechniła się myśl antyglobalizacyjna, antyrynkowa czy też skrajnie scjentystyczna, chcąca zarządzania naukowego (Pennington, 2021). Właśnie ta trzecia wydaje się najbardziej warta omówienia, ze względu na jej dominację i rozwój podczas epidemii. Do grona społecznych autorytetów dołączyli epidemiolodzy, którzy odgrywali nierzadko znaczącą rolę w tworzeniu polityk. Pomimo nawet i sprzecznych głosów ekspertów czy propozycji dziwnych, w odbiorze społecznym, restrykcji cieszą się oni dalej autorytetem. Myślenie to może w przyszłości doprowadzić do kolejnych regulacji, które mogą być przedstawiane jako konieczne. Niemniej, bez odpowiedniej analizy ekonomicznej czy poszukiwania innych rozwiązań nawet i najbardziej naukowe rozwiązanie może okazać się szkodliwe.
Osadzając politykę i ekonomię w szerszym kontekście kulturowym (Mingardi, 2018) (Scheuer, 2011) można zaobserwować kolejne tendencje co do zmian gospodarczych. Kulturową skłonność do większej etatyzacji gospodarki można było zaobserwować jeszcze przed pandemią. Nie wynikała ona stricte z obawy przed koronawirusem, lecz z innych powodów jak na przykład nierówności społeczne. W 2019 prócz typowych kinowych blockbusterów stosunkowo dużą popularnością cieszyły się dwa filmy traktujące o nierównościach społecznych – Joker (Phillips, 2019) oraz Parasite (Joon-ho, 2019) (IMDbPro, 2019). Pomimo nieekonomiczności analizy kulturowej, warto się nią zajmować, bo to właśnie kultura może wykształcić mentalność czy wrażliwość, które potem przełożą się na wyniki wyborów czy oczekiwania polityczne, aby coś zrobić z nierównościami/epidemią/kryzysem klimatycznym.
Podsumowanie
Przedstawione powyżej rozważania wskazują, że z dużym prawdopodobieństwem światowa gospodarka po pandemii COVID-19 będzie inna. Dużo czynników wskazuje, że ważną cechą tej inności będzie zwiększone zaangażowanie rządu w gospodarce.
Świadczy o tym omówiona filozofia rządu, który ciągle dąży do powiększenia swej władzy. Podobne wnioski można wyciągnąć też z historycznych analiz, które obrazują jak bardzo państwa rozwijały swój udział w gospodarce czy ogólnej władzy dzięki wszelakim kryzysom. Sam przebieg pandemicznego kryzysu i rozwój niekonwencjonalnych polityk pokazuje jak Lewiatan może urosnąć w czasie koronawirusa. Używana przez polityków i obywateli retoryka sugeruje, że nowa normalność może się charakteryzować większą etatyzacją gospodarki.
Czy jednak rozrost Lewiatana jest koniecznością? Pomimo tego, że wskutek epidemii COVID-19 najprawdopodobniej urośnie, to zwiększenie roli państwa w gospodarce nie jest nieodzowne. Według niektórych ekonomistów jak Vito Tanzi rządy mogłyby swobodnie zmniejszyć swoją władzę(Tanzi, 2006).
Czy tak się stanie w najbliższych latach? Prawdopodobieństwo tego zjawiska jest niewielkie, lecz być może pojawienie się nowej retoryki czy idei będzie w stanie odwrócić etatystyczne procesy w gospodarce.
Mateusza Michnika, student Szkoły Głównej Handlowej, który zdobył I nagrodę w X edycji konkursu Młody Ekonomista Towarzystwo Ekonomistów Polskich. „Rzeczpospolita" była patronem medialnym konkursu. Informacje o konkursie: https://tep.org.pl/projekty/mlody-ekonomista/
Bibliografia Balcerowicz, L. i Rzońca , A. (2021). Erupcja polityki popytowej zagraża rozwojowi . Forum Obywatelskiego Rozwoju. Buchanan, J. M. (James M. (1975). The limits of liberty?: between anarchy and Leviathan [Book]. University of Chicago Press. Eurostat . (2021). Total general government expenditure. Pobrano z lokalizacji ec.europa.eu/eurostat/: https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-datasets/-/tec00023 Eurostat. (2021). General government deficit/surplus. Pobrano z lokalizacji ec.europa.eu/eurostat/: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tec00127/default/table?lang=en Facchini, F., & Seghezza, E. (2020). Legislative production and public spending in France. Public Choice. https://doi.org/10.1007/s11127-020-00858-7 Gadomski, W. (2020). Obrońcom konstytucji do sztambucha. Pobrano z lokalizacji wyborcza.pl: https://wyborcza.pl/7,75968,25863443,obroncom-konstytucji-do-sztambucha.html Goodman , N. P., Coyne, C. J. i Devereaux, A. (2020). Infectious Diseases and Government Growth. Pobrano z lokalizacji independent.org: https://www.independent.org/publications/article.asp?id=13287&omhide=true&fbclid=IwAR03uDg5KMIv5dHpDvx2eLBKdI2iq31QJBzHUC_NKWnN_1O07jvRF1kE6bU Hausman, D. M. (2019). Skrajne emocje wokół polityki zaciskania pasa. W T. Kwarciński i A. Wincewicz-PriceWincewicz-Price, Metaekonomia II. Zagadnienia z filozofii makroekonomii (strony 289-315). Kraków: Copernicus Center Press. Hausman, D. M., McPherson, M. S. i Satz, D. (2019). Etyka ekonomii. Kraków: Copernicus Center Press. Hayek, F. A. von. (1997). Droga do zniewolenia (wyd. 2). Kraków?: Arcana. Higgs , R. i Boudreaux, D. J. (2020, maj 5). Past Crises Have Ratcheted Up Leviathan. The COVID-19 Pandemic Will Too. Pobrano z lokalizacji independent.org: https://www.independent.org/news/article.asp?id=13141 Higgs, R. (1987). Crisis and leviathan. New York:: Oxford University Press. Higgs, R. (2012). Przeciwko konwencjonalnym miarom rozrostu władzy państwowej. Pobrano z lokalizacji mises.pl: https://mises.pl/blog/2012/08/14/higgs-przeciwko-konwencjonalnym-miarom-rozrostu-wladzy-panstwowej/ IMDbPro. (2019). 2019 Worldwide Box Office. Pobrano z lokalizacji boxofficemojo.com/: https://www.boxofficemojo.com/year/world/2019/ Jaén-García, M. (2021). Displacement Effect and Ratchet Effect: Testing of Two Alternative Hypotheses. SAGE Open, 11(1), 21582440211003576. https://doi.org/10.1177/21582440211003577 Joon-ho, B. (Reżyser). (2019). Parasite [Film]. Łaszek, A. i Trzeciakowski, R. (2020). Reakcje wybranych państw na COVID-19. Forum Obywatelskiego Rozwoju . McCloskey, D. (1994). How to do a rhetorical analysis, and why. New directions in economic methodology, strony 319-342. Mingardi, A. (2018). Recenzja burżuazyjnej trylogii Deirdre McCloskey. Pobrano z lokalizacji mises.pl: https://mises.pl/blog/2018/06/30/mingardi-recenzja-burzuazyjnej-trylogii-deirdre-mccloskey/ Mises, L. von. (2007). Ludzkie działanie?: traktat o ekonomii. Instytut Ludwiga von Misesa. Możdżeń, M. (2019). Polityka fiskalna, polityka monetarna oraz polityka rynku pracy w perspektywie teorii wyboru publicznego. W T. Kwarciński i A. Wincewicz-Price, Metaekonomia II. Zagadnienia z filozofii makroekonomii (strony 348-371). Kraków : Copernicus Center Press. Ortiz-Ospina, E. i Roser, M. (2016). Government Spending. Pobrano z lokalizacji OurWorldInData.org: https://ourworldindata.org/government-spending Owsiak, S. (2017). Finanse publiczne Współczesne ujęcie (1.). Pennington, M. (2021). Hayek on complexity, uncertainty and pandemic response. The Review of Austrian Economics, 34(2), 203–220. https://doi.org/10.1007/s11138-020-00522-9
