Jerzy Pilch: mistrz w sensie ścisłym

Swoje książki tworzył tak jak życie: oparte na wyniesionej do rangi mitu rodzinnej Wiśle oraz swojej luterskości. A był przecież autorem sztuki “Narty Ojca Świętego” o Janie Pawle II zamówionej przez Teatr Narodowy.

- Synu, to, że ja luteranin piszę, a teraz mówię o polskim katolicyzmie, to jest mój osobisty gest ekumeniczny – mówił mi. - W moim przekonaniu Wojtyła daje też polskiej literaturze i sztuce jedyną w dziejach szansę swoistej uniwersalności. Słynne jest zdanie Kisiela, że na specjalnej opiece Matki Boskiej Polska niespecjalnie wychodziła. No, ale na obecności polskiego papieża wychodziła fantastycznie, wszyscy zaznawaliśmy cudów. Wybór - cud. Pierwsza pielgrzymka - cud. Wezwanie Ducha - cud. Upadek systemu - cud. Ucztowaliśmy w cudach i teraz po uczcie jest trudniej.

Pierwszą pielgrzymkę Jana Pawła II do kraju w 1979 r. Pilch przyrównał do zwycięskiego dla Polski mundialu. Nikogo to nie dziwiło: pisarz był zagorzałym fanem futbolu, przede wszystkim Cracovii.

Wszechstronność

Ewangelickość to był korzeń jego odrębności, która wyrastała z lektury Biblii, leżącej na jego biurku, podczytywanej codziennie, emanującej na całe pisarstwo, tworzące styl - plastyczny, wręcz staropolski, zasadniczy w “sensie ścisłym”, by użyć jego ulubionego zwrotu.

Nauki konfirmacyjne, obecność pastorów w rodzinie – to wszystko były ważne fakty biograficzne. "Nie chcę maniakalnie zanudzać, ale żyletki w naszym protestanckim domu też były protestanckie" - napisał w jednym z felietonów.

A dziś bardziej niż kiedykolwiek zdajemy sobie sprawę, że tak zmitologizował siebie i swoją rodzinę, że zyskała wymiar niemal biblijny, w tym sensie, że tak jak bohaterowie “Biblii” – reprezentowała wszystkie cnoty i grzechy ludzkości, przede wszystkim zaś jej bogactwo. Dlatego Pilch miał prawo pisać jak patriarcha. A jednocześnie był autoironiczny. Zmitologizował przecież na równi z rodziną także nałogi - “chlanie i baby”.
Innym jego uzależnieniem była wszechstronność. Kogo nie poruszył scenariusz “Żółtego szalika” z kreacją Janusza Gajosa? “Spis cudzołożnic” przeniósł na ekran Jerzy Stuhr. “Pod Mocnym Aniołem” – Wojciech Smarzowski. “Wiele demonów” wystawił w teatrze Mikołaj Grabowski. “Marsz Polonia” – Jacek Głomb. Każdy chciał z niego czerpać. To on jako pierwszy z pisarzy namaścił Dorotę Masłowską.

Babka

- Gigantyczny wpływ miała moja świętej pamięci babka – mówił “Rz”. - Chodzi mi o jej osobowość i o jej umysł. Przeżyłem świadomie, już jako dorosły człowiek, 20 lat w jej towarzystwie, rozmawiając z nią, słuchając jej, ile razy byłem w Wiśle. A jej doświadczenie było przede wszystkim doświadczeniem niestabilności politycznej. Z racji swego urodzenia w 1906 roku zdążyła przeżyć Austrię, dwa razy Czechów - w dodatku te ruchome granice niekiedy przechodziły prawie przez nasze podwórze - dwudziestolecie międzywojenne, Niemców, no i Bolszewię, jak to ona mówiła. Dożyła jeszcze wolnej Polski. Zawsze była w niej otwartość, ciekawość świata.

W “Dzienniku” pisał: “Nasz dom w centrum Wisły to nie było siedlisko posępnych lutrów, lutrów tak posępnych – nie"  pisał w “Dzienniku” – „Wszyscy domownicy mieli dar karykaturalnego wymiaru życia, skłonność do szyderstw i wykpiwania bliźnich". Jednocześnie uważał się za całkowite zaprzeczenie swej babki – strażniczki domowej powagi, przy której – jak zauważał – Schopenhauer był po prostu śmieszny.

W domowej bibliotece w Wiśle, oprócz ukochanego „Robin Hooda", przyszły autor „Wyznań twórcy pokątnej literatury erotycznej", za które dostał Nagrodę Fundacji Kościelskich, znajdował dzieła Ignacego Sewera piszącego m.in. o pozowaniu nago wiejskiej dziewuchy z Bronowic młodopolskiemu malarzowi. Ideałem prozy stała się „Lalka" Prusa, poezji zaś – „Liryki lozańskie" Mickiewicza.

Tylko psychoanalityk może rozwikłać kompleks zdarzeń związanych z ojcem, który był kierownikiem klubu kulturalno-oświatowego Akademii Górniczo-Hutniczej. Wśród jego gości był Bogumił Kobiela, który zaprosił małego Jurka do swojego występu jako statystę. Usłyszał wtedy, że będzie wybitnym aktorem albo żadnym. Scenarzysta „Żółtego szalika" z kreacją Janusza Gajosa zagrał po latach w filmie „Wtorek" z Shazzą i Pawłem Kukizem.

Ojciec miał aspiracje pisarskie i imponowało mu towarzystwo artystów. Prowadził dziennik i napisał jedno opowiadanie. Synowi ewidentnie zazdrościł. Starał się w nim krzewić męskość, której symbolami miał być nóż fiński i piłka nożna. „Zasady partnerskie polegały na tym, że w każdej chwili mógł mi dołożyć, cieplarniane warunki – to samo" – wspominał Pilch. Dzieci bito wtedy pasem powszechnie. Ojciec był fajny, bo pracując w Krakowie, w domu bywał gościem. Wspólnego mieszkania rodzice nie przetrwali. Kiedy matka była chora, ojciec urągał: „Pamiętaj, jeśli umrzesz, to jutro się ożenię". Rodzice przyjmowali pisarskie wprawki syna z dystansem, a literatura miała być pomnikiem wystawionym ludzkości. Również w Wiśle sceptycznie traktowano ironiczne pisanie na temat małej ojczyzny. Dopiero nagrody, w tym Nike, zagwarantowały zadziwiająco liczne propozycje przyjaźni.

Gomułka i Urban

Polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim razem z Pilchem studiowali Bronisław Maj, Bronisław Wildstein, a nawet Lesław Maleszka. Inni koledzy Marian Stala i Tadeusz Słobodzianek weryfikowali pisarskie próbki. Do książkowego debiutu przyczynił się Zbigniew Mentzel.

Drugim uniwersytetem okazał się „Tygodnik Powszechny" z jego tuzami – Jerzym Turowiczem, Jackiem Woźniakowskim, Krzysztofem Kozłowskim, Mieczysławem Pszonem.

Często zakorzeniał się w przeszłości PRL."Gdy ojciec i pan Trąba postanowili zabić I sekretarza Władysława Gomułkę‚ panowały niepodzielne upały, ziemia trzeszczała w szwach‚ rozpoczynała się udręka mojej młodości..." – tak zaczął  "Tysiąc spokojnych miast".

“Marsz Polonia” był inspirowany twórczością Tadeusza Konwickiego. Obaj autorzy pochodzili z prowincji i dla obu stanowiła ona wzorzec świata. W którymś momencie życia obaj pojawili się w Warszawie i dla obu była ona miejscem nie do końca przyjaznym. Miejscem próby.

Główny bohater powieści zostaje zaproszony na „całodzienny – z wolna przeradzający się w orgię – raut” do posiadłości Beniamina Bezetznego, czyli Jerzego Urbana. Spotyka byłych przywódców komunistycznych z generałem Jaruzelskim, niezrealizowanych liderów „Solidarności”, podejrzanych dziennikarzy, gwiazdy estrady...

-Tadeusz Konwicki to jeden z moich pisarzy, myślę, że o wiele więcej dla mnie znaczący niż cały Hrabal i wszyscy inni Czesi - mówił Pilch. - Od Warszawy, w której od paru lat mieszkam, znacznie dla mnie intensywniejsza jest ta Warszawa, którą przeczytałem u Konwickiego. Pamiętam okoliczności lektur jego książek: "Nic albo nic", kupionej w księgarni w Wiśle i czytanej w upał na strychu u mojej babki; całodziennej wędrówki po Krakowie w poszukiwaniu "Kalendarza i klepsydry", kiedy w końcu tuż przed godziną 19 całkowicie wyczerpany i zrozpaczony dotarłem do ostatniej krakowskiej księgarni na ulicy Starowiślnej i litościwa pani, widząc, w jakim jestem stanie, sprzedała mi jakiś tajny, podobno przeznaczony dla biblioteki egzemplarz; nie mówiąc już o innych tytułach, takich jak przeczytany w jedną noc na Prokocimiu, "Kompleks polski", drukowany w "Zapisie".

Niedocenioną książką było “Wiele demonów”. Zwracał  uwagę wątek metafizyczny, który wyraża się w motywach horrorowo-sensacyjnych, bo powieść da się czytać na wielu poziomach. Zaginięcie jednej z córek pastora Mraka otwiera furtkę do tajemniczej rzeczywistości, w której życie miesza się ze śmiercią, religijność z erotyzmem, przyziemność z wiecznością.

W stronę Parkinsona

Gorzała, jak mówił, była jednym z jego wielkich tematów. Przewijała się przez wiele książek. Przez “Miasto utrapienia”, które kończył na odwyku i “Pod Mocnym Aniołem”.
Tłumaczył: „Jak miałem czterdzieści kilka lat, to byłem – jak mówi Tołstoj – niestrudzony (...). Wiodłem życie raczej nieuporządkowane, życie bohaterów Rotha. Paradoks jest taki, że póki masz te czterdzieści, pięćdziesiąt lat, to uprawiasz złe życie i nic ci nie przeszkadza. Dwadzieścia lat później jesteś chorym człowiekiem i rozumiesz dopiero wtedy, ile strat poniosłeś, ile krzywd wyrządziłeś i że większość tego była kompletnie niepotrzebna".

Alkoholizm uważał za ewidentnie chorobę narodową i systemową. Pijani byli stałym elementem pejzażu. O zgrozo, budzili wesołość. Pilch nie tyle chciał być pijany, ile zachowywać się jak pijany. Z czasem ważny był też ułański sznyt: „Największy klasowy nieśmiałek łyknie wina i budzi się w nim Don Juan, dziewczęta pół przerażone, pół zachwycone".

W życiu dorosłym alkohol oddzielał mężczyzn od trudów małżeństwa, stanowił paradoksalne schronienie. Tak zwany prawdziwy mężczyzna mógł wypić litr spirytusu. Do czasu. Pięciu klasowych kolegów Pilcha z Wisły zmarło z powodu alkoholu. Sam pisarz jeszcze w czasie studiów wolał iść na ciastka niż na kielicha. Zaczął do niego zaglądać podczas pracy uniwersyteckiej, której nie lubił.