Arrasy warte miliardy

- „Wszystkie arrasy króla. Powroty 2021–1961–1921” to królewska wystawa, bo wszystkie arrasy nigdy dotąd nie były prezentowane, a tylko w wyborze - mówi „Rz” Andrzej Betlej, dyrektor Zamku na Wawelu. Jest to wydarzenie historyczne, gdyż jednocześnie zawisły obok siebie w pełnym zestawie. I spełnienie moich osobistych marzeń, żeby zobaczyć je razem. Rozmieściliśmy je w reprezentacyjnych komnatach i w apartamentach na dwóch piętrach Zamku, nawiązując do tradycji wielkich wystaw w latach 70. i 80. XX w., poświęconych Odsieczy Wiedeńskiej i sztuce Wazów. Obecna wystawa upamiętnia ważne dla Polski wydarzenia - 100. rocznicę powrotu arcydzieł z Rosji Sowieckiej na mocy traktatu ryskiego w 1921 r. i 60. rocznicę powrotu arrasów po II wojnie - z Kanady w 1961 r.

Narracja podwójnie jubileuszowej wystawy rozwija się w odwróconej chronologii, od współczesności do czasów Zygmunta Augusta, stąd obecność na niej również prac wybitnych współczesnych artystów. Mirosław Bałka podjął grę z historią, tworząc instalację „Paszport” z kufrów, w których przetransportowano arrasy z Kanady. I zapowiada jeszcze następną - „Trzy promienie”, która powstanie później na dziedzińcu, inspirowaną złotym podziałem w sztuce oraz procesem tkania arrasów. A Maciej Maciejowski namalował obraz „Wizyta na Wawelu” w komiksowej konwencji.

Od Raju do Potopu

Główną rolę grają oczywiście wspaniałe arrasy z kolekcji Zygmunta Augusta - monumentalne, wysokie na 5 m, tkaniny ze scenami biblijnymi, ze zwierzętami i pejzażami (werdiury), groteski z ornamentami i monogramem królewskim, z herbami Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Najbardziej reprezentacyjny cykl biblijny ozdabia największe sale: Poselską i Senatorską

19 tkanin figuralnych służyło do dekoracji podniosłych momentów w historii królestwa, jak  wesela, koronacje, wizyty poselstwa - tłumaczą kuratorki wystawy: dr Magdalena Piwocka i Magdalena Ozga.

Z relacji XVI-wiecznego publicysty Stanisława Orzechowskiego, naocznego świadka wydarzeń, wiemy, że po raz pierwszy tapiserie biblijne z serii Dziejów Pierwszych Rodziców i Dziejów Noego dekorowały wnętrza na Wawelu w 1553 roku podczas trzeciego ślubu i wesela Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką, związku czysto politycznego. Badacze przypuszczają, że król zamówił tę część arrasów wcześniej, prawdopodobnie, by uświetnić koronację ukochanej drugiej żony Barbary Radziwiłłówny w 1550. Ale do realizacji arrasów doszło później i Barbara ich nie widziała.

„Szczęśliwość rajska” - otwierająca serię Dziejów Pierwszych Rodziców, na jednym gigantycznym arrasie mieści wiele scen z początku Księgi Rodzaju. W raju czas nie istniał, wiec symultanicznie obserwujemy stworzenie Adama, stworzenie Ewy, Boga przestrzegającego przed spożyciem owocu z drzewa wiadomości dobrego i złego i dowiadujemy się, jak doszło do grzechu pierworodnego i wygnania z raju. Tkanina uwiecznia przede wszystkim urodę utraconego raju, pełnego zieleni, kolorowych ptaków, egzotycznych zwierząt.

Z dzisiejszej pandemicznej rzeczywistości być może silniej poruszy nas tapiseria „Upadek moralny ludzkości”, przedstawiająca tłum postaci, dopuszczających się przemocy i gwałtów, co musi ściągnąć karę. Ten arras wrócił z Rosji do Polski najpóźniej, bo dopiero w 1977 roku XX wieku jako „dar narodu radzieckiego” dla nowo odbudowanego Zamku Królewskiego w Warszawie i wyjątkowo należy do jego kolekcji.

Tajemnice skarbu narodowego

Zygmunt August zamówił arrasy w latach 1550-60 w najlepszych, słynnych w całej Europie warsztatach tkackich Brukseli, wówczas stolicy hiszpańskich Niderlandów. W pierwszej biblijnej partii znalazły się „Budowa Arki” i dramatyczny „Potop” z serii „Dziejów Noego”. Seria „Dzieje wieży Babel” pojawiła się na Wawelu później.

Cala kolekcja Zygmunta Augusta liczyła około 160 arrasów; do naszych czasów dotrwało 138. (Jeszcze jeden podokienny należy do Rijksmuseum w Amsterdamie; był prezentowany na Wawelu w 2000 roku, ale teraz nie mógł przyjechać)

Do słynnych XVI-wiecznych europejskich arrasów zalicza się także kolekcje Henryka VIII. Filipa II, Franciszka I. Wyjątkowość kolekcji Zygmunta Augusta polega na tym, że powstała  na zamówienie jednego zleceniodawcy.

- Koszty arrasów były starannie utajnione przez samego króla – mówi Magdalena Piwocka. Jedyny przekaz dotyczący tylko jednej serii o nieznanej liczbie obiektów mówi o 12 tysiącach florenów, co było astronomiczna kwotą, za którą można było kupić 600 koni. Płace najwyższej klasy dworskich artystów wynosiły 60 florenów rocznie.