Kto i na jakiej podstawie zarządza zbiorowymi prawami autorskimi?

Organizacje zarządzające zbiorowymi prawami autorskimi i prawami pokrewnymi są stowarzyszeniami szczególnego typu. Funkcjonują one na podstawie przepisów szczególnych, a nie ustawy o stowarzyszeniach. Na podstawie zezwolenia, udzielanego przez ministra właściwego ds. kultury - zarządzają one takimi prawami należącymi do ich członków. Podstawą ich działania jest ustawa z 15 czerwca 2018 r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi (dalej ustawa).

Czytaj też: Honoraria autorskie pod ścisłym nadzorem organizacji zbiorowego zarządzania oraz Ministerstwa Kultury

Obligatoryjne pośrednictwo

Ustawa wdrożyła do krajowego porządku prawnego tzw. dyrektywę CRM z 26 lutego 2014 r., która wprowadza obligatoryjne pośrednictwo organizacji zrzeszających twórców i inne podmioty uprawnione w zakresie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Potrzeba wprowadzenia takiego powszechnego zastępstwa wynika z praktyki obrotu prawami na dobrach niematerialnych. Indywidualnie działający uprawnieni z takich praw nie są w stanie skutecznie ich wykonywać, np. pobierać wynagrodzenia za korzystanie z utworu, z uwagi na olbrzymią liczbę użytkowników. Przykładem takiej organizacji jest Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS) założony w 1918 roku.

Zgodnie z przepisami ustawy zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi polega m.in. na zawieraniu umów o korzystanie z takich praw lub ich przedmiotów lub poborze wynagrodzenia za wykonywanie takich czynności; pobór, podział i wypłata przychodów z praw; dochodzenie ochrony praw, itp. Można powiedzieć, że rolą organizacji jest zasadniczo pośredniczenie w pobieraniu opłat wynikających z umownego korzystania z praw autorskich i reagowanie na naruszenie tych praw. Środki zebrane w ten sposób podlegają podziałowi przez organizację i wypłacane są na rzecz członków przez nią samą.

Rejestracja organizacji

O uzyskanie statusu organizacji zarządzającej może ubiegać się stowarzyszenie zrzeszające twórców, artystów wykonawców, producentów, wydawców opublikowanych utworów słownych lub organizacje radiowe lub telewizyjne. Zrzeszenie takie rejestrowane jest jak każde inne stowarzyszenie w trybie przewidzianym ustawą o stowarzyszeniach, jakkolwiek prawodawca przewidział odrębności dla statutu takiej organizacji i jej wewnętrznego ustroju.

W zakresie statutu, to ustawodawca w znacznej części powiela regulację zawartą w tym zakresie w prawie o stowarzyszeniach. Statut powinien określać m.in.:

- nazwę odróżniającą organizację od innych podmiotów,

- terytorium działania i jej siedzibę,

- cele działania i sposoby ich realizacji

- warunki i sposób nabywania i utraty członkostwa w tym prawa i obowiązki członków.

Dodatkowo taki akt prawny powinien określać sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich.

Zasady podziału przychodów

W ustawie przewidziano ponadto obowiązek przyjęcia jeszcze innych jak statut aktów prawnych. Jednym z takich dokumentów regulamin repartycji. Określa on co najmniej:

- zasady podziału przychodów z praw między uprawnionych,

- szczegółowe zasady wykorzystywania środków,

- regulaminu inwestycyjny, określający zasady zarządzania przychodami z praw do czasu ich wypłaty uprawnionym, w tym ich inwestowania oraz

- regulamin określającego zasady i tryb rozpoznawania skarg.

W zakresie członkostwa w takiej organizacji, to materia ta jest w znacznej mierze uregulowana przepisami ustawy. O przyjęcie do organizacji zarządzającej mogą ubiegać się osoby fizyczne, osoby prawne i tzw. ułomne osoby prawne o ile są uprawnionymi z prawa autorskich lub praw pokrewnych. Co więcej, członkami mogą być też inne stowarzyszenia zrzeszające takie podmioty, w tym inne organizacje zarządzające. W każdym wypadku prawo to przysługuje wszystkim podmiotom mającym obywatelstwo albo siedzibę na terytorium państwa członkowskiego UE, lub państwa należącego do EFTA. Możliwość uzyskania członkostwa przez podmiot przynależący do innego państwa warunkowana jest postanowieniami statutu odpowiedniej organizacji.

Warunki członkostwa

Prawodawca zastrzega, warunki członkostwa w organizacji zarządzającej opierają się na obiektywnych, przejrzystych i niedyskryminujących kryteriach. Warunki członkostwa podaje się do publicznej wiadomości przez zamieszczenie na stronie internetowej odpowiedniej organizacji. W wypadku odmowy przyjęcia podmiotu do grona członków konieczne jest dokonanie odpowiedniego powiadomienia o takim fakcie zainteresowanego. Przy czym takie rozstrzygnięcie musi zawierać szczegółowe uzasadnienie. Na gruncie tych przepisów pojawia się pytanie: czy zainteresowane podmioty posiadają roszczenie o przyjęcie ich w poczet członków takie organizacji? Co więcej czy możliwe jest dochodzenie takiego roszczenia na drodze sądowej?

W stosunku do organów organizacji zbiorowego zarządzania, to ustawodawca przewidział istnienie:

- walnego zebrania członków albo zebrania delegatów jako najwyższej władzy organizacji – do jej wyłącznej kompetencji należy uchwalanie statutu i wykonywania zadań nie zastrzeżonych dla innych organów, przyjmowanie regulaminów przewidzianych ustawą i wybieranie członków zarządu;

- zarządu – organu wykonawczego organizacji, reprezentującego ją na zewnątrz i  składającego oświadczenia woli w jej imieniu, wybieranego na kadencję nie dłuższą niż 4 lata; oraz

- komisji rewizyjnej – wewnętrznego organu nadzorczego, statut może uzależnić możliwość dokonywania niektórych czynności prawnych przez zarząd od zgody komisji rewizyjnej.

W statucie organizacji można przewidzieć istnienie innych jak wyżej wymienione organów. Zebranie delegatów przewidziane jest dla zrzeszenia, którego liczba członków przekracza 300 podmiotów. Ustawa w sposób ramowy określa liczbę delegatów i procedurę ich wyłaniania. Członek organizacji zarządzającej nie musi osobiście uczestniczyć w walnym zebraniu albo w zjeździe delegatów. Dopuszczalne jest udzielenie pełnomocnictwa (w formie pisemnej) innemu członkowi pod warunkiem, że nie powoduje to powstania konfliktu interesów.

Jakie trzeba spełnić warunki

Zakwalifikowanie stowarzyszenia zrzeszającego twórców jako organizacji zbiorowego zarządzania zależy od uzyskania przez nią zezwolenia wydawanego przez ministra właściwego ds. kultury. Postępowanie w przedmiocie uzyskania takiej zgody prowadzone jest na wniosek zainteresowanego stowarzyszenia. Mimo braku odesłania w ustawie należy przyjąć, że toczy się ono w trybie Kodeksu postępowania administracyjnego, a samo zezwolenie wydawane jest w formie decyzji administracyjnej.

Podstawową przesłanką, której spełnienie jest konieczne do uzyskania zezwolenia jest konieczność wykazania przez organizację potrzeby zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi odrębnie dla każdego pola eksploatacji objętego wnioskiem. Ponadto organizacja musi dawać rękojmię należytego wykonywania zbiorowego zarządzania takimi prawami. W szczególności powinna ona:

- posiadać możliwości techniczne i organizacyjne gwarantujące samodzielne i prawidłowe wykonywanie;

- zatrudniać osoby, których kwalifikacje gwarantują prawidłową prawną i rachunkową obsługę prowadzonej takiej działalności oraz

- dysponować środkami finansowymi w wysokości gwarantującej prawidłowe wykonywanie takich zadań.

Stąd należy przyjąć, że w postępowaniu prowadzonym przez ministra strona powinna poza wymaganymi ustawą dokumentami przedłożyć także dowody na okoliczność dawania takiej rękojmi.

Podkreślić należy, że konstrukcja decyzji ministra w przedmiocie zezwolenia oparta jest na uznaniu administracyjnym, stąd do wyłącznej właściwości ministra należy ocena czy organizacja daje taką rękojmię. Kontrola takiej oceny może być utrudniona w ewentualnym postępowaniu sądowoadministracyjnym w wypadku odmowy udzielenia takiego zezwolenia.

Co w zezwoleniu

Zezwolenie udzielone przez ministra określa rodzaje utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, do których prawami zbiorowo zarządza organizacja zbiorowego zarządzania oraz pola eksploatacji, na których wykonywane są zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Dodatkowo zezwolenie może określać kategorie uprawnionych, których prawa dostaje w zarząd organizacja.

Minister właściwym ds. kultury jest ponadto organem nadzoru nad organizacjami zbiorowego zarządzania. Z uwagi na cele nadzoru – m.in. zabezpieczenie legalności działania stowarzyszenia, skuteczności funkcjonowania systemu zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, a także zagwarantowanie prawidłowego i terminowego podziału przychodów z praw i ich wypłaty uprawnionym – konieczne jest działanie organu nadzoru z urzędu w takich sprawach.