Wakuf jest w szariacie jednym z rodzajów darowizny (arab. zakat, sadaka) dobra trwałego. Nie jest wprost wymieniony w Koranie, jednakże występuje w hadisie Ibn Umara, wchodząc tym samym w skład Sunny. Zgodnie z definicją proponowaną przez uczniów Abu Hanifa „wakuf oznacza przeznaczenie określonego przedmiotu w taki sposób, że zostaje on podporządkowany zasadom dotyczącym świętej własności, przy równoczesnym wygaśnięciu wszelkich praw dotychczasowego właściciela. Staje się on własnością Boga, którego stworzenia czerpią z danego przedmiotu korzyści".
Zarówno sunnici, jak i szyici zgodni są co do tego, że wakuf powinien być bezterminowy, a jego posiadanie musi być przekazane tym, którzy mają czerpać z niego korzyści lub są upoważnieni do zarządzania nim. Osoba ustanawiająca wakuf musi być muzułmaninem, osobą dorosłą, posiadającą pełnię władz umysłowych i praw do dysponowania daną własnością; cel wakufu musi być uznawany przez islam jako religijny lub charytatywny.
Anachroniczny, ale jest
Kwestię wakufu w prawie polskim reguluje ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU z 1936 r., nr 30, poz. 240; dalej jako ustawa o stosunku państwa do MZR). Wprawdzie ze względu na zmianę warunków społeczno-politycznych, jaka nastąpiła od daty uchwalenia tej ustawy, przedmiotowy akt prawny jest już anachroniczny i może budzić wątpliwości co do zakresu jego obowiązywania. Przepisy ustawy o stosunku państwa do MZR nie zostały jednak uchylone ani ustawą z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ani też żadnym innym aktem normatywnym. Pomimo wątpliwości co do poszczególnych rozwiązań prawnych w wymienionej ustawie poza sporem pozostaje, że zawarte w niej zapisy odnoszące się do wakufu nie straciły mocy prawnej i (sic!) obowiązują nadal.
Zgodnie z art. 43 ust. 1 wymienionej ustawy „nieruchomości miejskiej lub wiejskiej, darowanej albo zapisanej rozporządzeniem ostatniej woli na cele religijno-oświatowe lub dobroczynne Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej i przez Związek przyjętej, mogą być nadane cechy wakufa na podstawie uchwały właściwych władz i organów Związku, zatwierdzonej przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych", przy czym, zgodnie z ust. 2 tego przepisu, „nieruchomość obciążona hipotecznie nie może być przyjęta jako wakuf", a „uchwały w sprawie nadania nieruchomości cech wakufa winny zawierać szczegółowe określenie celu, na który dana nieruchomość ma być przeznaczona, oraz ustalać sposób zarządzania tą nieruchomością" (art. 43 ust. 3).
Z treści powyższego przepisu jednoznacznie wynika, że ustawodawca instytucję wakufu przeniósł do polskiego porządku prawnego wprost, uzależniając jej skuteczność od spełnienia określonych warunków. Warunkiem tym jest uprzednie przyjęcie danej nieruchomości przez MZR i nadanie jej cech wakufu na podstawie uchwały właściwych władz i organów Związku oraz zatwierdzenie tej uchwały przez wskazane organy władzy państwowej. Cechy wakufu mogą być nadane każdej nieruchomości miejskiej i wiejskiej, co oznacza, że zgodnie z art. 46 kodeksu cywilnego i art. 55 k.c instytucję tę można stosować również do gospodarstw rolnych, a także wszelkich budynków trwale z gruntem związanych, w tym także do nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego. O prawnej doniosłości nadania cech wakufu świadczy art. 43 ust. 4 omawianej ustawy, który stanowi, iż „o nadaniu nieruchomości cech wakufu czyni się wzmiankę hipoteczną".
Ani zlicytować, ani zasiedzieć
Ustanowienie wakufu jest aktem o szczególnie doniosłych skutkach prawnych, o czym świadczy także art. 44 ust.1 tej ustawy. Zgodnie z jego treścią „nieruchomość, której nadano cechy wakufa, stanowi majątek Muzułmańskiego Związku Religijnego, jako całości, nie podlegający zasiedzeniu, obciążeniu, zajęciu, sprzedaży z licytacji i wszelkiej alienacji z wyjątkiem zamiany na inny majątek nieruchomy, dokonanej za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych". W piśmiennictwie występuje pogląd, iż wykluczenie zasiedzenia nieruchomości (art.172–173 k.c. i 175–176 k.c.), wyklucza także zasiedzenie służebności gruntowej na takiej nieruchomości (art. 292 k.c.) oraz służebności przesyłu (art. 305 k.c). Zakaz obciążania nieruchomości, której nadano cechy wakufu, oznacza zakaz obciążania jej hipoteką, w tym hipoteką przymusową, jak również zakaz ustanawiania na niej jakichkolwiek ograniczonych praw rzeczowych, a także niedopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie. Wykluczenie zajęcia powoduje, iż nieruchomość objęta wakufem nie podlega zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym (art.925 i nast. kodeksu postepowania cywilnego), nie może być też sprzedana w drodze licytacji.
Poza zamianą i wywłaszczeniem (art. 44 ust. 2) wszelka jej alienacja jest niedopuszczalna (zob. m.in. M. Zaporowska, Z. Zaporowska, „Wakuf w prawie polskim", „Rejent " 2011, nr 7–8; M. Tomkiewicz, Ograniczenia alienacji nieruchomości Kościoła katolickiego i muzułmańskich wspólnot religijnych – zakres recepcji w prawie polskim, (w:) E. Wiszowaty (red.) „In persona Christi", Olsztyn 2013).
Wskazane wyłączenia dotyczące nieruchomości będącej wakufem należącym do MZR są regulacją bezprecedensową w prawie polskim. Takiej ochrony prawa własności ustawodawca nie przewiduje ani dla nieruchomości należących do innych kościołów i związków wyznaniowych, ani do innych podmiotów prawnych. Uprawnienia te – co wyraźnie podkreślić należy – nie przysługują też innym muzułmańskim związkom wyznaniowym.
Jeśli weźmie się pod uwagę, że nieruchomości, którym nadano cechy wakufu, zostają w zasadzie wyłączone spod ogólnych zasad prawa cywilnego i uzyskują takie gwarancje nienaruszalności, jakich nie mają inne nieruchomości na obszarze RP (nawet te, należące do Skarbu Państwa) to nie sposób nie zadać pytania, czy standard legislacyjny tej ustawy pozostaje adekwatny do wagi regulowanej materii oraz czy omawiana regulacja należycie chroni interesy państwa.
Jest wiele pytań
Wydaje się, iż na tak postawione pytania odpowiedź nie może być twierdząca. Abstrahując od problemów interpretacyjnych, jakie ustawa ta powoduje (np. w jakim dziale ksiąg wieczystych wakuf powinien być wpisywany? Kto w imieniu ZMR jest kompetentny do przyjęcia darowanej lub zapisanej w testamencie nieruchomości oraz jakie organy MZR są obecnie właściwe do podjęcia uchwały o nadaniu przyjętej nieruchomości cech wakufu?), zauważyć należy, iż brakuje przede wszystkim regulacji, która określałaby procedurę ewentualnych zmian w funkcjonowaniu wakufu. Taki stan rzeczy trudno pogodzić z troską o zachowanie przez państwo należytej kontroli nad instytucją o tak daleko idących skutkach prawnych. Przejawem tej kontroli niewątpliwie jest wymóg zatwierdzania przez stosowne organy państwa uchwały o nadaniu nieruchomości cechy wakufu, jednakże kontroli tej nie można uznać za wystarczającą.
Z literalnego brzmienia art. 43 ust. 1 zdaje się wynikać bowiem, iż wskazany w tym przepisie wymóg zatwierdzenia uchwały władz ZMR dotyczy jedynie uchwał dotyczących nadania nieruchomości cech wakufu a zatem expressis verbis nie odnosi się do innych decyzji, które w związku z tą nieruchomością miałyby być podejmowane. Niejasna pozostaje zatem i ta kwestia, czy organy państwa zatwierdzające uchwałę o nadaniu cech wakufu byłyby uprawnione także do ewentualnego pozbawienia danej nieruchomości owego statusu w porządku prawa polskiego (np. gdyby nieruchomość objęta wakufem zaczęła służyć innym celom niż charytatywno-religijne) oraz to, w jakim trybie uchylenie cech normatywnych wakufu miałoby nastąpić. Względy dla których ustawodawca wprowadził kontrolę państwa nad ustanawianiem wakufu niewątpliwie przemawiają za tym, by kontrola ta istniała również w przypadku każdorazowej zmiany warunków objętych zgodą pierwotną czyli – w myśl art. 43 ust. 3 omawianej ustawy – celu, dla którego dana nieruchomość została przeznaczona oraz sposobu zarządzania nią. Wobec jednakże milczenia ustawy w tym zakresie oraz zważywszy na reguły wykładni językowej, interpretacji odmiennej w aktualnym stanie prawnym wykluczyć nie można.
To, że w prawie polskim wciąż obowiązuje regulacja, która dotyczy tak wyjątkowej materii, a jednocześnie zawiera tak istotne mankamenty, budzić może zdumienie. Zdumienie tym większe, jeśli weźmie się pod uwagę, iż dotyczy statusu prawnego nieruchomości, a zatem dóbr, które w gospodarce i systemie prawnym RP zajmują – co do zasady – szczególną pozycję i podlegają szczególnej uwadze ustawodawcy. Wniosku powyższego w niczym nie zmienia przy tym to, że wakuf w praktyce obrotu prawnego w Polsce spotykany jest obecnie stosunkowo rzadko.
Migracja wyznawców islamu do Europy, w tym do Polski, wyraźnie dostrzegalna w ostatnich latach, najpewniej nie pozostanie bez wpływu na stosunki majątkowe w łonie muzułmańskich wspólnot religijnych. Instytucja wakufu niewątpliwie zyska też na aktywności, gdy o możliwość jej stosowania upomną się inne muzułmańskie wspólnoty religijne.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, sędzią Sądu Okręgowego w Olsztynie
