Czy istnieje dziś czynnik nieuwikłany w grę polityczną i zdolny do wywierania pozytywnej presji na politykę? Mam na myśli presję blokującą obniżanie standardów, łamanie reguł czy demagogię w debacie politycznej. Czy istnieje zatem czynnik zdolny do podtrzymywania myślenia długofalowego, w sekwencjach przekraczających horyzont kadencji? Joseph A. Schumpeter uważał, że jedyną gwarancją dobrej jakości polityki jest „istnienie warstwy społecznej, która sama jest rezultatem procesu rygorystycznej selekcji i dla której rzemiosło polityczne jest czymś oczywistym". A więc elity nieuwikłanej w rywalizację polityczną, nieaspirującej do zajmowania foteli w parlamencie czy obejmowania posad rządowych.
Dla Schumpetera – piszącego pod wrażeniem klęski Republiki Weimarskiej w Niemczech i dobrego funkcjonowania systemu brytyjskiego – istnienie takiej warstwy jest też jednym z warunków demokracji i pozytywnej selekcji kadr w polityce. Niestety, we współczesnej Polsce ta elita pozapolityczna jest bardzo słaba. Nie dysponuje ani swoimi autorytetami, ani opiniotwórczymi tygodnikami lub miesięcznikami, które zachowywałyby przynajmniej tyle bezstronności, ile trzeba, by tworzyć wspólny punkt odniesienia dla ludzi o różnych poglądach i politycznych sympatiach. Coraz częściej substytutem tej tradycyjnie rozumianej elity są dziś kręgi pytanych o opinię celebrytów i komentatorów, którzy jednak poza występami w telewizji nie mają realnych narzędzi oddziaływania na rzeczywistość. Ci zaś, którzy nimi dysponują, zwykle unikają publicznych wypowiedzi lub kryją się za ogólnikami.
Duża część tej elity jest silnie uzależniona od sektora publicznego – jako pracodawcy lub zleceniodawcy – i niechętnie wchodzi w konflikty, które mogą kosztować ją wiele w wymiarze materialnym. Ta ekonomiczna zależność jest w znacznej mierze przyczyną jej bierności lub zależności politycznej, tworząc przy okazji nowy specyficzny etos sukcesu zawodowego, osiąganego kosztem obywatelskiej abdykacji. Zmiana tej postawy w obecnym układzie społecznym i instytucjonalnym wydaje się niemożliwa. Środowiska te nie odegrają decydującej roli w poszukiwaniu wyjścia z dzisiejszej sytuacji.
Motorem zmian mogą zatem stać się jedynie dwa procesy – wymiany pokoleniowej i stworzenia nowego, już niezakorzenionego w tradycyjnie rozumianych elitach społecznych, otoczenia patrzącego na ręce politykom. Pierwszy z tych procesów jest nieuchronny, drugi – biorąc pod uwagę realia społeczne i ekonomiczne – niezwykle trudny.
Nieobecne pokolenie
Ostatnią dekadę cechuje spowolnienie zmian pokoleniowych w polityce. Mimo że zjawisko to występuje we wszystkich partiach oraz w części samorządów i innych instytucji sektora publicznego, rzadko jest dostrzegane, a jeszcze rzadziej komentowane, poza spektakularnymi momentami, jak triumfalny powrót Leszka Millera na fotel przewodniczącego SLD. Powodem, dla którego pomija się tę kwestię, mogą być obawy o to, że już samo jej postawienie uruchomi zmianę pokoleniową nie tylko w polityce, ale także w innych obszarach życia publicznego. A to oznacza, że ci, którzy stali się beneficjentami przełomu 1989 roku i w bardzo młodym wieku zajęli stanowiska posłów, ministrów, burmistrzów czy prezesów, będą musieli ustąpić miejsca młodszym.
Na razie jednak nic takiego się nie dzieje. Przeciwnie – mamy do czynienia z wyraźną dominacją pięćdziesięcio- i sześćdziesięciolatków oraz bardzo skromną obecnością polityków przed czterdziestką. Tę blokadę widać jak na dłoni w Sejmie, gdzie średnia wieku posłów liczona bezpośrednio po wyborach wzrosła od przełomowego roku 2005 o ponad trzy lata i była najwyższa w całej III Rzeczypospolitej; widać ją także w Parlamencie Europejskim, gdzie posłowie z Polski tworzą jedną z najstarszych grup narodowych, a PO jest rekordzistką wśród reprezentowanych w PE dużych partii (liczących więcej niż dziesięciu posłów). Średnia wieku parlamentarzystów z Polski jest o niemal dziewięć lat wyższa niż w poprzedniej kadencji, a jedynym spośród pięćdziesięcioosobowej reprezentacji polskiej posłem przed czterdziestką był w chwili wyboru Jarosław Wałęsa.
Co więcej, zmiana, do której doszło w 2015 roku, nie miała charakteru pokoleniowego, inaczej niż w przypadku pierwszego okresu rządów Prawa i Sprawiedliwości w latach 2005–2007. Średnia wieku w funkcjonującym wówczas rządzie Kazimierza Marcinkiewicza była niższa od średniej gabinetu Beaty Szydło o prawie cztery lata. W przypadku działającego w latach 2006–2007 rządu Jarosława Kaczyńskiego różnica ta jest większa i wynosi blisko sześć lat. Mało tego, średnia wieku utworzonego pod koniec 2017 roku rządu Mateusza Morawieckiego była rekordowa w skali całej III Rzeczypospolitej i przekracza pięćdziesiąt sześć lat (po rekonstrukcji zaś spadła do poziomu pięćdziesięciu trzech lat). Była o prawie dziesięć lat wyższa od średniej najmłodszego po 1989 roku – drugiego rządu Tuska, powołanego w 2011 roku. W tamtym gabinecie znalazło się zresztą kilkoro polityków przed czterdziestką: Jacek Cichocki (ukończył czterdzieści lat miesiąc po objęciu urzędu), Sławomir Nowak, Mateusz Szczurek, Rafał Trzaskowski, Joanna Mucha czy Władysław Kosiniak-Kamysz.
Do takiej zmiany powinno było dojść już na początku obecnego stulecia, zwłaszcza po wyborach w 2005 roku, kiedy pierwsze roczniki wyżu demograficznego – urodzone w połowie lat siedemdziesiątych – weszły w dorosłe życie, skończyły studia, podjęły pracę i zaczęły zakładać rodziny. Z pewnością byli to wówczas ludzie zbyt młodzi, by myśleć o samodzielnej polityce. Znaleźli natomiast sporo miejsca w drugim i trzecim szeregu PO czy PiS, a nawet – jak się okazało najwięcej – w PSL. Zdominowali Ligę Polskich Rodzin, jednak jej porażka w 2007 roku zakończyła większość tych karier.
Dlaczego sprawa jest tak istotna? Gdyby szukać dekady, w której rodziło się w Polsce najwięcej dzieci, to przypada ona na lata 1976–1985. W każdym jej roku przychodziło na świat ponad sześćset pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców, ze szczytowym rokiem 1983, w którym urodziło się ponad siedemset dwadzieścia trzy tysiące dzieci. Dla porównania, ostatnie lata przynoszą około trzysta siedemdziesiąt, trzysta osiemdziesiąt tysięcy urodzeń. Jest zatem coś niezwykle symptomatycznego w nieobecności ludzi należących do roczników wyżu demograficznego w polskiej polityce. Zwłaszcza że najstarsi przekroczyli już czterdziestkę, a najmłodsi mają trzydzieści parę lat. Dawno już opuścili mury uczelni.
Mamy dziś tylko dwóch liderów partyjnych reprezentujących pokolenie wyżu demograficznego – Władysława Kosiniaka-Kamysza i Adriana Zandberga (trzydzieści sześć i trzydzieści osiem lat). We władzach największych partii ich rówieśnicy są w mniejszości – wiceprzewodniczącym PO jest Borys Budka (trzydzieści dziewięć lat). Najmłodszymi wiceprzewodniczącymi PiS są zbliżający się do pięćdziesiątki – Mariusz Błaszczak i Joachim Brudziński.
Niską, niewiele przekraczającą czterdziestkę, średnią wieku posłów spotkać można było po wyborach tylko w klubach Kukiz'15 i Nowoczesna oraz w kierownictwie pozaparlamentarnej Partii Razem. Jeżeli zatem jest coś naprawdę ciekawego w politykach tych formacji, to pewien potencjał pokoleniowy i nadzieja, że nie dali się do końca zainfekować myśleniem starych elit. Czy oznacza to, że wszyscy starsi politycy powinni odejść, że trzeba odrzucić ich doświadczenie i umiejętności? Nie, chodzi raczej o zakończenie okresu ich dominacji. To ważne, ponieważ zmiany pokoleniowe mogą się okazać czynnikiem, który nie tylko zdynamizuje przekształcenia na scenie partyjnej, ale także doprowadzi do zmiany politycznego imaginarium.
Świat wyobraźni zbudowany przez generację dzisiejszych liderów politycznych to dziwna mieszanka patosu, z jakim opowiadają o zmianach historycznych, oraz – by użyć w nieco innym kontekście świetnego sformułowania Andrzeja Ledera – „prześnionej" transformacji. Próbę analizy takiej półświadomej, półsennej polityki, w której rzeczy ważne dzieją się mimowolnie, a emocje aktorów koncentrują się na sprawach trzeciorzędnych, znajdziemy w tekstach Ludwika Dorna, Jadwigi Staniszkis, Bronisława Łagowskiego i innych krytyków elity III Rzeczypospolitej.
Zmiana – pisała Staniszkis – „dokonuje się jakby we śnie, poza nami i bez dyskusji publicznej". Całe politykowanie abstrahuje od realiów władzy, zwłaszcza tej poważnej, wytwarzającej strukturę bogacenia się, czerpania profitów, uzyskiwania szans rozwojowych. „W Polsce – mówił Ludwik Dorn – trwa bezintencjonalna, niemrawa, apatyczna rewolucja. Rewolucja dokonująca się pomimo lub nawet wbrew woli decydentów politycznych oraz woli większości wyborców".
To przygnębiające odczucie wyrażone przez Dorna było wówczas udziałem niewielu. Władza rozumiana jako względnie skuteczne panowanie nad losem własnego państwa wymykała się z rąk klasy politycznej. Część akceptowała to przez wzgląd na profity, część z wygody, a część ze zwykłej głupoty. Światełka alarmowe, które się wówczas zapaliły, zostały zignorowane. Większość dzisiejszych elit zbyt mocno przeżywała personalne aspekty polityki, by zastanawiać się nad psującymi humor kasandrycznymi zapowiedziami.
Świat starej elity był naznaczony przesadzonym wyobrażeniem o własnej roli w latach osiemdziesiątych (obaliliśmy komunizm), skrywanym wstydem wynikającym z pasywnego przyjęcia zasad transformacji ekonomicznej określonej przez międzynarodowe instytucje finansowe i ogólnym poczuciem sukcesu. Sukcesu, który zawiera się w różnicy między Polską ich młodości: Polską Gomułki i Gierka a rozwijającym się krajem kapitalistycznym, jakim stała się zwłaszcza w ostatnich latach. Tę dumę, znakomicie widoczną w obchodach dwudziestopięciolecia III Rzeczypospolitej, można zrozumieć. Wszak spór o zasługi historyczne zawsze jest zafałszowany jakimś subiektywnym punktem widzenia, przecenianiem własnej roli, lekceważeniem zaniedbań i przewinień. To ludzkie. Niestety, jednak owemu poczuciu sukcesu nie towarzyszy głębszy namysł, co zaburza percepcję rzeczywistości. Wszelkie negatywne sygnały zaczyna się traktować jako przejaw frustracji, nadmiernego krytycyzmu, a nie inny – wart wzięcia pod uwagę – punkt widzenia.
Mimo to jeszcze w latach 2004–2005 pojawił się w polskiej polityce czynnik wysoce krytyczny. Praca wykonana przez polityków Prawa i Sprawiedliwości i niektórych podobnie myślących posłów PO – by wymienić choćby Jana Rokitę – w Sejmie IV kadencji zaowocowała sformułowaniem bardzo ambitnego postulatu naprawy państwa. Jego realizacją miała się zająć stworzona przez PO i PiS koalicja reformatorska. Do jej powołania nigdy nie doszło, ponieważ generacja, która po 2005 roku objęła rządy, doskonale wiedziała, że ceną może być utrata władzy, przywilejów i stanowisk w ramach kolejnej antyreformatorskiej fali politycznej. Odrzucając ideę koalicji głównych sił, postąpiła racjonalnie z własnego punktu widzenia, zmarnowała jednak jedną z najlepszych okazji do wzmocnienia państwa.
W 2015 roku nowa ekipa wróciła do dawnych diagnoz, cofnęła zegar polityczny o dziesięć lat. Myliłby się bowiem ten, kto widziałby w nowej, rządzącej od 2015 roku większości, siłę wolną od pokoleniowo uwarunkowanego błędu perspektywy. Diagnoza, która jest podstawą polityki PiS, pochodzi w swych zrębach z lat dziewięćdziesiątych i z doświadczeń Porozumienia Centrum oraz jego lidera Jarosława Kaczyńskiego. Słabo radzi sobie z opisem nowych zjawisk politycznych: począwszy od dynamiki europejskiej, poprzez zmieniającą się rolę samorządów, aż po specyficzne problemy młodego pokolenia na rynku pracy. Anachroniczny jest – sięgający nierzadko absurdu – język potępienia III Rzeczypospolitej. Język, w którym minister spraw wewnętrznych wygłasza niedorzeczne sądy o końcu komunizmu w roku 2017. Język, w którym poprzednie ekipy sprowadza się do roli agentów globalizmu i obcego kapitału, a triumfującego z powodu otwarcia polskiej siedziby JP Morgan wicepremiera – pełniącego przez lata funkcję prezesa jednego z zagranicznych banków – uznaje za wyjątkowego patriotę.
Błędem byłaby jednak taka reakcja na propagandę PiS, która brałaby w obronę całą politykę minionego ćwierćwiecza i była powtórzeniem kiczowatych uroczystości urządzanych z okazji dwudziestopięciolecia wyborów czerwcowych. Doprowadzona przez PiS do granic logiki krytyka jest okazją do tego, by po różnych stronach politycznej debaty uruchomić nastawienie rewizjonistyczne. Skoro rządząca generacja nie była w stanie poddać analizie własnych, głoszonych od lat przekonań, to być może krytyka musi się zrodzić w warunkach napięcia pokoleniowego.
Nie dotyczy to zresztą wyłącznie polityków, ale także publicystów i ekspertów, którzy od co najmniej dekady bezrefleksyjnie powielają te same tezy. Wiele osób zaangażowanych w ówczesne spory nie potrafi wyjść poza nużące „a nie mówiłem" i powstrzymać się przed wyłożeniem po raz enty swoich dawnych argumentów. A przecież nagromadzone przez ponad dwadzieścia pięć lat doświadczenie powinno doprowadzić do jakichś przewartościowań.
Symetryzm i zdrada
Mordujący liberalnych ekonomistów Grzegorz Sroczyński w każdą niedzielę rano zadaje w TOK.fm różnym uczestnikom sporu pytanie o takie przewartościowania. I prawie zawsze odpowiedzią są wykręty, urywki znanej nam mantry o odpowiedzialności za gospodarkę. Po drugiej stronie – umownie zwanej prawicową – bywa jeszcze gorzej, bo rzetelną argumentację zastępują slogany o wstawaniu z kolan lub walce z establishmentem. Rządząca generacja okopuje się na zdobytych pozycjach, często serwując nam powtórkę z transformacyjnej nowomowy lub zarzucając infantylnymi argumentami pełnymi patriotycznych i populistycznych emocji.
Liberałowie już dziś przechodzą kurację wstrząsową „niesprawiedliwych ocen i krzywdzących bilansów", jakie funduje im młodsze pokolenie o wyraźnie bardziej lewicowej wrażliwości. Dlatego tak bardzo irytuje ich „symetryzm" Rafała Wosia i Grzegorza Sroczyńskiego czy rewizjonizm „Kultury Liberalnej". Gotowi są obciążać tę skromną liczebnie grupę odpowiedzialnością za wysokie notowania PiS, demobilizację uczestników manifestacji, faktyczne wspieranie rządowej propagandy.
Prawica po zwycięstwie w 2015 roku tkwi w intelektualnym komforcie, w przekonaniu o własnej potędze i racji. Przypomina to klimat z czasów rządu PO i Bronisława Komorowskiego, tę domagającą się intelektualnego przewietrzenia atmosferę świata władzy początku drugiej dekady XXI wieku. Na każdy przejaw nieśmiałego rewizjonizmu prawica reaguje hasłami o zdradzie, nadmiernej miękkości – czy pojawiającym się często na forach – „rozkraczeniu". Ten ostatni epitet jest nagrodą, jaką prawicowa opinia opatrzy każdą wątpliwość pojawiającą się na łamach jej własnej prasy lub w mediach publicznych.
Fragment książki Rafała Matyi, „Wyjście awaryjne. O zmianie wyobraźni politycznej", która ukaże się nakładem wydawnictwa Karakter.