W 1692 roku w Prowincji Zatoki Massachusetts wskutek oskarżeń o czary stracono czternaście kobiet, pięciu mężczyzn i dwa psy. Pierwsze oznaki działalności sił nieczystych pojawiły się w styczniu, egzekucje trwały natomiast od czerwca do września, po czym zapadła nagła cisza wyrażająca szok. Uczestnicy okrutnych wydarzeń czuli niepokój – nie tyle z powodu podstępnej czarowniczej działalności, ile wskutek nieudolnego wymierzenia sprawiedliwości. Wiele wskazywało, że na szubienicę trafiły niewinne osoby, natomiast prawdziwi złoczyńcy uszli karze. Nikt nie ślubował podtrzymywać wiecznej pamięci o zajściach. Przeciwnie, wolano skazać te dziewięć miesięcy na zapomnienie, jednak, jak czas pokazał, bez powodzenia. Salem po dziś dzień roztacza swój czar, pozostaje mroczną legendą naszego narodu, sensacją jak z bulwarówki, dystopijnym rozdziałem naszej przeszłości. Zgrzyta, lśni i podryguje w amerykańskiej historii i literaturze.

Nikt nie spłonął na stosie, nie zginęła żadna akuszerka. Opowieść o voodoo pojawiła się później, napisana przez dziewiętnastowiecznego historyka. Niewolnicę Mulatkę dodał Longfellow, rzucanie czarów w lesie – Arthur Miller. (W adaptacji filmowej doszły jeszcze kurczęca krew i war kipiący w kotle). Główną rolę w całej historii odgrywała wbrew pozorom erudycja, a nie ciemnota i ignorancja. Pozostaje jednak prawdą, że pięćdziesiąt pięć osób przyznało się do rzucania czarów i że powieszono pastora. Choć nigdy nie poznamy dokładnej liczby osób oskarżonych o to, że „występnie, złośliwie i zbrodniczo" parały się magią, to podczas kryzysu w dwudziestu pięciu wioskach i miastach wskazano od 141 do 185 czarownic i czarowników. Były doniesienia, że po Massachusetts hulało przeszło 700 wiedźm. Tak wielu ludzi trafiło przed sąd, że niekiedy świadkowie mylili osoby – nawet pewnemu wyjątkowo skrupulatnemu kronikarzowi zdarzyło się później zarzucić niewinnej kobiecie, że latała w powietrzu.

Czarownice przychodzą późną zimą

Najmłodsza czarownica miała pięć lat, najstarsza zaś niemal osiemdziesiąt. Córka oskarżyła matkę, ta oskarżyła swoją matkę, ta natomiast sąsiadkę i pastora. Żona wskazała męża, mężowie wskazywali żony, bratankowie ciotki, zięciowie macochy, a rodzeństwa siebie nawzajem. Jedynie więź ojcowsko-synowska przetrwała kryzys. Kobieta, która przybyła do Salem, by oczyścić swoje imię, jeszcze tego samego popołudnia została zakuta w kajdany. W Andover, gdzie wydarzenia przybrały wyjątkowo dramatyczny obrót, zarzuty postawiono jednej osobie na piętnaścioro mieszkańców, a starszy pastor odkrył, że jest spokrewniony z co najmniej dwudziestoma czarownicami. Duchy uciekały z grobów i zakradały się do sal sądowych, budząc większą grozę niż same wiedźmy. Nieustannie szarpano czułą strunę ludzkich lęków. Kto przeciwko tobie knuje? Czy możesz nie zdawać sobie sprawy, że jesteś czarownicą? Czy cnotliwa osoba może być w istocie winna? Czy ktokolwiek jest bezpieczny?

Jak to się stało, że dumna Kolonia Zatoki Massachusetts już w trzecim pokoleniu pogrążyła się w ciemności? Powstało niemal równie wiele teorii tłumaczących procesy czarownic w Salem co na temat zabójstwa Kennedy'ego. Pierwszą amerykańską zbrodnię wyjaśniano, odwołując się do napięć międzypokoleniowych, seksualnych, ekonomicznych, religijnych i klasowych albo do regionalnych konfliktów przeniesionych z Anglii. Mówiono o zbiorowym zatruciu pokarmowym, o gorączce religijnej w surowym klimacie, o nastoletniej histerii, oszustwach, podatkach, spiskach, braku politycznej stabilności, traumie spowodowanej indiańskimi napaściami oraz o magii (przy czym wskazujemy tu te bardziej rozsądne teorie). Można zrzucać winę na warunki atmosferyczne albo na pogodę – z danych historycznych wynika, że liczba oskarżeń o czary rosła zazwyczaj w okresie późnej zimy. W ciągu lat wskazywano rozmaite odpowiedzialne osoby lub grupy, czasem bardziej przekonująco, czasem mniej. Mieszkańcy Salem także pragnęli zrozumieć, czemu konstabl przychodził z nakazem aresztowania do tych, a nie innych domostw, lecz odpowiedzi były dla nich niewiele bardziej oczywiste niż dla nas, obejmowały bowiem niejasne powiązania wierzycielsko-dłużnicze, poszeptywane niesnaski, wieloletnie urazy i niemal zapomniane spory. Już wtedy niektórzy zdawali sobie sprawę, że w historii Salem kryje się coś głębszego, ale takie podteksty są dziś zupełnie niezrozumiałe, jak żarty w sztukach Szekspira.

Salem, małe królestwo terroru w Ameryce, to jeden z wyjątkowych momentów naszej cywilizowanej przeszłości, kiedy nagle zgasły świece i wszyscy próbowali odnaleźć się po omacku pośród mroku, tam, gdzie zaczynają się wszystkie dobre opowieści. Łatwo tu o karykaturę – jest to skądinąd jedyna amerykańska tragedia, która doczekała się corocznego święta, a mianowicie Halloween – trudniej natomiast o poznanie prawdy. Tajemnica nie daje o sobie zapomnieć. Wciąż do niej wracamy, bo przez trzysta lat nie zdołaliśmy odkryć, co naprawdę wydarzyło się w ciągu tych dziewięciu miesięcy w Massachusetts. Gdybyśmy wiedzieli więcej na temat Salem, prawdopodobnie nie przyciągałoby ono aż tak bardzo naszej uwagi. Niekiedy w nocy coś zakłóci nasz spokój: czasem sumienie, czasem nasze sekrety albo lęki, czasem zaś tym, co nas szczypie, kłuje, gryzie, dźga lub dusi, jest nierozwiązana zagadka, tuż za ścianą.

Nowy Angielski Izrael

Mieszkańcy Nowej Anglii z roku 1692 pomieściliby się na stadionie drużyny Jankesów. Niemal wszyscy byli purytanami. Wycierpiawszy wiele z powodu wiary, pożeglowali do Ameryki Północnej, by móc praktykować swą religię „w czystości większej i wolni od zagrożeń, jakie panowały w kraju, gdzie dotąd żyli", jak to ujmował jeden z najważniejszych uczestników wydarzeń w Salem. Uważali reformację za niedokończony projekt, a Kościół anglikański za nie dość cnotliwy. W Ameryce chcieli dopełnić dzieła i pod kierunkiem opatrzności zacząć historię od nowa, zbudować od zera cywilizację nazwaną przez pewnego duchownego w 1689 roku Nowym Angielskim Izraelem. Jako bezwyznaniowi protestanci byli podwójnymi buntownikami, co oczywiście nie przysparzało im popularności. Mieli skłonność do konfliktów i dzielenia się na frakcje, do formułowania stanowczych sądów, do wyniosłego oburzenia. Jak każda uciskana społeczność definiowali siebie przez doświadczane krzywdy – z tego właśnie wzięły się specyficzna hardość Nowej Anglii i, zdaniem niektórych, późniejsze niepodległe Stany Zjednoczone. Surowi kalwiniści przebyli długą drogę, by wielbić Boga po swojemu. Nie tolerowali innych wyznań, byli zaciekli i zarazem pełni lęków, pewni siebie, okrutnie racjonalni, nie całkiem amerykańscy. Stworzyli najbardziej homogeniczną kulturę w dziejach kontynentu.

Pewien gość w tamtych stronach donosił, że mieszkańcy Nowej Anglii „ani targu nie dobiją, ani żartu nie rzucą bez powoływania się na Pismo". I nie było w tym żadnej przesady. Prawie każdy miał w domu Biblię. Biblijne obrazy powracały w myślach, snach, karach i majakach. Samuel Sewall, sędzia orzekający w procesach o czary, próbował uwodzić atrakcyjną wdowę zbiorem swych kazań, ona jednak podała mu czarną polewkę w postaci cytatu z Pawła Apostoła. Zastępca gubernatora New Hampshire gniewał się, że obywatele prędzej pozwolą mu umrzeć z głodu, niż zgodzą się, by otrzymywał wynagrodzenie. Powoływał się na Listy do Koryntian, ale zaripostowano mu świętym Łukaszem. Jan Chrzciciel pojawił się w sporze o ziemię w Cambridge. Więzień bronił się, cytując Księgę Powtórzonego Prawa 19:19. Jeśli morderczy kocur wpadał nocą przez okno i przygniatał cię leżącego bezbronnie w łóżku, odpędzałeś go, wzywając Ojca, Syna i Ducha Świętego. Po wszystkim dochodziłeś do wniosku, że najpewniej oto gniewliwy sąsiad złożył ci wizytę, przybrawszy zwierzęcą postać. Kołodziej z sąsiedniej wsi właśnie tak zinterpretował pewne zdarzenie, kiedy zaraz po zachodzie słońca w wilgotny wietrzny wieczór czarny pies rzucił mu się do gardła. Topór nic nie wskórał; niedoszłą ofiarę ocaliło dopiero wypowiedziane imię Pana.

Niebo czarne niczym pióra kruka

Nowy Świat był plagiatem starego, aczkolwiek z kilkoma istotnymi różnicami. Biblijna wspólnota rozciągała się od Martha's Vineyard do Nowej Szkocji i obejmowała część dzisiejszych stanów Rhode Island, Connecticut, New Hampshire i Maine. Zarazem znajdowała się na granicy dziczy. Od samego początku była nierozerwalnie spleciona z amerykańskim archetypem diabelskiego dzikusa, smagłego terrorysty czającego się tuż obok. Nawet w mniej odizolowanych zakątkach kolonii czuło się niepewność. Burza zerwała dach jednego z najbardziej okazałych domów w Salem, gdy dziesięcioro mieszkańców było pogrążonych we śnie. Budynek kościoła odleciał porwany wiatrem razem z wiernymi. Pierwsi Amerykanie żyli na pograniczu, ale i poza czasem. Wiadomości, które do nich docierały, były mało wiarygodne: na przykład raz okazywało się, że jakiś zagraniczny monarcha umarł, innym razem, że żyje. Mieszkańcy Kolonii Zatoki Massachusetts nie zawsze wiedzieli, kto zasiada na tronie w ich ojczyźnie. W 1692 roku już od trzech lat nie mieli oficjalnej konstytucji, gdyż nowy statut, napisany rok wcześniej, dopiero płynął do nich statkiem. Nowa Anglia odrzuciła kalendarz gregoriański, bo został on ustanowiony przez papieża: początek nowego roku uparcie wyznaczano na 25 marca. (Kiedy czarownice zaczęły nękać swoje pierwsze ofiary w wiosce Salem, w Ameryce był rok 1691, w Europie zaś 1692).

W odizolowanych osadach, w ciemnych, zadymionych domach żyło się w mroku, a w mroku człowiek uważniej wytęża słuch, wyobraźnia pracuje żywiej i kwitnie to, co święte i tajemne. Lęki i pragnienia purytanów nie różniły się zanadto od naszych lęków i pragnień, nawet jeśli amerykańska wiedźma z ich wyobrażeń miała tyle wspólnego ze złowrogą staruchą w spiczastym kapeluszu co somalijscy piraci z kapitanem Hookiem. Ich ciemność była jednak bardzo specyficzną ciemnością. Nad Nową Anglią rozpościerało się niebo czarne niczym pióra kruka, niczym otchłań, biblijne ciemne niebo, pod którym człowiek gubił ścieżkę w nocy. W mroku zagajniki niepostrzeżenie przenosiły się z jednego miejsca w drugie. Nagle mógł cię zaatakować wściekły czarny wieprz i musiałeś się potem czołgać do domu zakrwawiony i zupełnie zdezorientowany. Okulary stanowiły rzadki towar w siedemnastowiecznym Massachusetts. Ulubionym trunkiem pozostawał mocny cydr, lecz w sądzie w Salem mieszkańcy Nowej Anglii, jakże wnikliwi, wierni i oczytani, sprawiali niekiedy wrażenie, jakby pozostawali pod wpływem łagodnego środka halucynogennego.

Niewiele spotkalibyśmy w koloniach osób, dla których rzeczy nadprzyrodzone – podobnie zresztą jak sam diabeł – nie byłyby najzupełniej realne i nie stanowiłyby elementu codziennej kultury. Większość ludzi zetknęła się osobiście ze światem nadnaturalnym. My również miewamy przecież podobne doświadczenia: wszystkim nam zdarza się choć raz otrzeć się o tajemnicę, nawet jeśli w nią nie wierzymy. Rok po zakończeniu kryzysu wokół czarów do Salem przyjechał Cotton Mather, jeden z najlepiej oczytanych ludzi w Ameryce. Zgubił notatki do kazań; odnalazły się miesiąc później, rozrzucone na ulicy sąsiedniego miasta. Mather uznał, że ukradli mu je agenci diabła. Ówcześni ludzie nie wątpili w istnienie czarnej magii, tak jak nie wątpili w dosłowną prawdziwość Biblii – ich zdaniem równie dobrze można by pytać, czy słońce świeci w południe. Ponadto czarownictwo pełniło niezwykle użyteczną funkcję: do magicznego kotła można było wrzucić wszystko, co powodowało gniew, dezorientację lub upokorzenie, tłumacząc w ten sposób wszelkie nieszczęśliwe lub budzące trwogę zdarzenia, czy to chorobę dziecka, czy zjełczenie masła, czy też atak morderczego kocura. Mąż wzruszał ramionami: co, jeśli nie czary, mogło spowodować siniaki na ciele jego żony?

Apetyt na cuda

Potrafimy obecnie wyjaśnić część niedoli siedemnastowiecznej Nowej Anglii, dla niektórych jednak nie mamy wytłumaczenia. Każdy z nas wierzył w najrozmaitsze fikcje: w Świętego Mikołaja, zimną fuzję, zalety palenia papierosów albo darmowy obiad. Każdy z nas ma jakieś niedorzeczne przekonania, bo jeszcze nie wie, że są niedorzeczne, każdy z nas woli czasami usłyszeć dobrą historię zamiast prawdy. Negujemy dowody, wiernie trzymając się idei, w imię rozsądku robimy rzeczy szalone, przeskakujemy od racji do (jakże satysfakcjonującego) zadufania w sobie. Prywatne winy topimy w publicznej studni, pozwalamy sobie na złudzenia, niekiedy czujemy się ofiarami czyjegoś spisku. A mimo to siedemnastowieczny świat wydaje się nam pod wieloma względami niewytłumaczalny, zupełnie inny od naszego: zautomatyzowanego, zalgorytmizowanego, zrozumiałego.