David Adam. Ukryty geniusz. Pigułki na rozum, hakerzy mózgu i sekrety inteligencji

Ulegając namowom ojca, młody Galton rozpoczął studia medyczne, lecz wytrącony z równowagi przez rozdzierające krzyki operowanych pacjentów (pamiętajmy, że anestetyki nie były jeszcze wówczas w powszechnym użyciu) przerzucił się na matematykę. Po załamaniu nerwowym postanowił zrobić sobie roczną przerwę w studiach i udał się Afryki. Strzelał do hipopotamów nad Nilem i jeździł na wielbłądzie po pustyni. Nauczył się języka arabskiego i zaraził chorobą weneryczną od prostytutki.

Wyruszając w podróż, Galton zabrał z sobą zabawkową koronę, rekwizyt z jednego z londyńskich teatrów, którą zamierzał uhonorować „największą lub najosobliwszą" osobę, jaką spotka na swej drodze. Korona ozdobiła masywną głowę wodza jednego z plemion zamieszkujących tereny dzisiejszej Namibii, którego Galton opisał jako najgrubszego człowieka na świecie. (W ramach podziękowania wódz wysłał do Galtona swoją siostrzenicę, nagą jak ją Pan Bóg stworzył. Galton jednak odesłał ją, ponieważ przestraszył się, że masło i czerwona glinka, którymi wysmarowane było jej ciało, pozostawią paskudne plamy na jego białym lnianym garniturze).

Po powrocie do Londynu Galton napisał poradnik przetrwania w afrykańskim buszu, a następnie postanowił zostać naukowcem. Zawsze lubił mierzyć różne rzeczy (w Afryce użył kiedyś sekstansu, aby oszacować z daleka walory figury pewnej autochtonki) i próbował ująć w postaci równania metodę parzenia idealnej herbaty – co nadal jest obsesją niektórych pasjonatów nauki. Stworzył pierwszą mapę pogody z prawdziwego zdarzenia, a także pierwszą (i miejmy nadzieję ostatnią) mapę rozmieszczenia brzydkich kobiet na terenie kraju. (Przykro mi, Aberdeen).

Skoncentrował swoją niepohamowaną potrzebę mierzenia na ludziach, kiedy Karol Darwin – jego kuzyn – opublikował swoją teorię ewolucji. Ewolucyjny rozwój żółwi i zięb jest zapewne niezmiernie ciekawy, lecz Galtona fascynowały kwestie dziedziczenia i selekcji ludzkich cech. Nie pragnął badać pochodzenia gatunków, jak jego krewny, lecz pochodzenie ludzkiego potencjału umysłowego.

Gdybyśmy mieli krytycznie oceniać Galtona według współcześnie wyznawanych wartości, musielibyśmy stwierdzić, że niewątpliwie był seksistą w seksistowskim społeczeństwie. Podkreślał, że takie wysoko wynagradzane, oparte na różnicowaniu sensorycznym, profesje jak stroiciel fortepianów, degustator win czy sortowacz wełny wykonują wyłącznie mężczyźni. Przekonywał, że jednym z przejawów (niekwestionowanej) wyższości umysłowej mężczyzn jest ich lepszy wzrok, słuch, węch i wszystkie pozostałe zmysły. Zdaniem Galtona przyczyną spowolnionych reakcji ludzi opóźnionych umysłowo, których sytuował na przeciwległym krańcu skali sprawności mentalnej, było upośledzenie funkcji sensorycznych.

„Jedyne informacje na temat wydarzeń zewnętrznych, które do nas docierają, przechodzą przez aleję naszych zmysłów" – napisał. – „Im lepiej nasze zmysły wychwytują różnice, tym większe jest pole działania naszego osądu i intelektu".

Jego metoda zgłębiania inteligencji polegała więc na badaniu zmysłów. Zaprojektował i zbudował drewniane i metalowe przyrządy do mierzenia czasu odruchów i reakcji. Werbował ochotników – a były ich tysiące – którzy rzucali do celu, czytali z dużej odległości, wybierali podobne kolory, ciągnęli, ściskali i głęboko oddychali.

Gdy ochotnicy wykonywali polecenia, Galton sporządzał notatki, rejestrując obwód ich głów, wzrost, wagę oraz wykonywane zawody, i utwierdzał się w przekonaniu, że uda mu się wykazać związek między wysoką wrażliwością zmysłów a wysokim statusem społecznym. (Jednym z ochotników, którzy odwiedzili Galtona w jego londyńskiej pracowni noszącej szumną nazwę Laboratorium Antropometryczne, był ówczesny premier Wielkiej Brytanii William Glad-stone). Rezultaty badań jednak uparcie nie chciały się dopasować do jego tezy. Na tym właśnie polegał zasadniczy kłopot z naukowym podejściem Galtona. Fakty co rusz stawały mu na drodze.

Galton położył dość chwiejne podwaliny pod badania nad ludzką inteligencją. Nie udało mu się wyjaśnić przyczyn występowania różnic między ludźmi, ale głęboko wierzył, że jest na drodze do odkrycia czegoś ważnego. Inni byli podobnego zdania i mieli przy tym więcej szczęścia.

(...) Nie należy zapominać, że natura inteligencji to coś więcej niż przedmiot definicji filozofów i akademickich rozważań uczonych. Postawy ludzi wobec niej, ich przekonania dotyczące funkcjonowania oraz potencjalnych metod zwiększania jej poziomu wywierają realny wpływ na sposób, w jaki postrzegają oni zarówno swoje własne, jak i cudze zdolności i możliwości. Przekonanie, że poziom inteligencji ma stałą wartość i nie może wzrosnąć, zasadniczo wystarczy, aby zniechęcić dziecko do nauki i wpłynąć na to, jak sobie poradzi w życiu.

Głowami w szklany sufit

W typowej grupie dziesięciorga uczniów czworo wierzy, że inteligencja jest niezmienna. Uważają, że bez względu na to, co zrobią, nie zdołają zmienić swoich zdolności umysłowych. Kolejnych czworo uczniów wyraża przeciwną opinię – wierzą, że mogą poprawić swoją inteligencję, a najlepszą metodą, aby to osiągnąć, jest ciężka praca. (Pozostała dwójka nie ma zdania). Oceny, jakie uzyskują w szkole, nie zależą od tego, która grupa ma rację – a więc od tego, czy poziom inteligencji jest stały czy nie. Czynnikiem, który wywiera decydujący wpływ na ich postawy, wkład pracy i wyniki w nauce, są ich przekonania.

Lepiej wierzyć, że można rozwijać potencjał intelektualny. Dzieci, które w to nie wierzą, a więc są zdania, że poziom inteligencji jest cechą wrodzoną (co jest zgodne z tzw. teorią niezmiennego bytu), przykładają większą wagę do poziomu swojej inteligencji i bardziej się przejmują, że jest on zbyt niski, aby mogły odnieść sukces. Dzieci te nie korzystają z okazji do zdobywania nowej wiedzy i umiejętności, jeżeli wiążą się one z ryzykiem niepowodzenia. Zamiast rozpoznawać i pokonywać swoje słabości, wolą je ukrywać i okłamywać otoczenie. Chętnie też korzystają z mechanizmu obronnego nazywanego przez psychologów samoutrudnianiem – w przeddzień klasówki, zamiast się uczyć, leniuchują i oglądają telewizję. Jeżeli otrzymają złą ocenę, mają gotową wymówkę, która minimalizuje brak zdolności jako przyczynę niepowodzenia.

To nie wszystko. Dzieci należące do tej grupy są przekonane, że same zdolności wystarczą, aby osiągnąć sukces. Nie przykładają się do nauki, ponieważ uważają, że pracowitość i wytrwałość świadczą o niskim poziomie inteligencji. W obliczu trudności dzieci należące do tej grupy poddają się, oszukują, tracą szacunek do siebie i ostatecznie uzyskują gorsze wyniki. A wszystko to dlatego, że uważają, iż uderzają głowami w intelektualny szklany sufit.

W przeciwieństwie do nich dzieci, które wierzą, że inteligencję można zwiększyć (zgodnie z teorią wzrostową), mają zdrowsze podejście do nauki. Cenią wkład pracy na równi z wynikami, a porażki motywują je do działania z jeszcze większą determinacją. Dla nich nie ma rzeczy niemożliwych.

Niechęć do podejmowania starań, jaką obserwujemy u dzieci, które sądzą, że poziom inteligencji jest cechą wrodzoną, jest tym bardziej irytująca, że między tymi dwiema grupami nie ma większych różnic pod względem rzeczywistych zdolności intelektualnych. Uczniowie z pierwszej grupy marnują swoje zdolności, podczas gdy mniej zdolne dzieci odnoszą sukcesy dzięki swojej pozytywnej postawie.

Z oczywistych powodów specjaliści chcą zrozumieć, dlaczego te dwie grupy uczniów wierzą w to, w co wierzą. Być może wyjaśnienie mogą stanowić subtelne różnice w sposobie formułowania pochwał, jakimi obdarzano dzieci, kiedy były młodsze. Małe dziec-ko chwalone za talent: „Narysowałeś piękny obrazek; jesteś bardzo zdolny" – mogłoby zacząć przypisywać swoje osiągnięcia cechom wrodzonym. Dziecko chwalone za proces – „Jaki piękny obrazek; bardzo się przy nim napracowałaś, prawda?" – mogłoby wybrać przeciwstawne, bardziej konstruktywne podejście i nabrać przekonania, że sukces jest owocem wysiłku i praktyki. Niewykluczone, że wiele zależy od tego, czy pochwały są ogólnikowe czy też konkretne. Jest bardziej prawdopodobne, że dziecko uzna, iż inteligencja może wzrastać – co pomoże mu w przyszłości – pod wpływem zdania: „Świetnie się spisałeś – to piękny rysunek", niż słysząc: „No proszę, umiesz pięknie rysować", mimo iż obie pochwały mają równie pozytywny wydźwięk.

Nie tylko uczniowie, lecz także nauczyciele mają odmienne przekonania co do natury inteligencji. Jeżeli miałeś kiedyś w szkole problemy z matematyką, choćby tylko na jednej klasówce z arytmetyki, a nauczyciel próbował cię pocieszyć, mówiąc, żebyś się nie przejmował, bo nie wszyscy muszą być dobrzy z matmy, zapewne postrzegał twoją inteligencję jako byt niezmienny i uznał, że jest niewystarczająca do opanowania matematyki. Prawdopodobnie twoi nauczyciele nigdy nie roztrząsali tej kwestii, ale niemal na pewno wpłynęła ona na sposób, w jaki cię uczyli, i Bóg jeden wie, na co jeszcze. ©?

David Adam jest doktorem inżynierii chemicznej ?i niezależnym dziennikarzem popularnonaukowym. ?Był redaktorem naczelnym „Nature", wcześniej korespondentem „The Guardian". Publicysta roku według Stowarzyszenia Brytyjskich Dziennikarzy Naukowych

Książka Davida Adama „Ukryty geniusz. Pigułki na rozum, hakerzy mózgu i sekrety inteligencji", ?w przekładzie Barbary Gutowskiej-Nowak, ?ukazała się właśnie nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020.?Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji