Wydatkowanie środków z budżetu Unii Europejskiej programowane jest na okresy siedmioletnie zwane wieloletnimi ramami finansowymi. W takich ramach finansowych planowane są również wydatki na europejską politykę spójności, które regulowane są przepisami unijnych rozporządzeń. Od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. finansowanie z funduszy strukturalnych oparte było o ramy finansowe określone dla okresów 2000-2006, 2007-2013 oraz 2014-2020. W tym czasie obowiązywały trzy unijne rozporządzenia: rozporządzenie Rady 1260/1999, rozporządzenie Rady 1083/2006 oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 1303/2013. Wspomnianym regulacjom unijnym odpowiadały trzy polskie ustawy: ustawa o Narodowym Planie Rozwoju (NPR), ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz ustawa o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014 – 2020. Wszystkie wspomniane rozporządzenia unijne zobowiązywały i zobowiązują państwa członkowskie do zapobiegania nieprawidłowościom w wydatkowaniu środków oraz do ich wykrywania i korygowania, a także do odzyskiwania kwot nienależnie wypłaconych wraz z odsetkami z tytułu zwrotu tych kwot po terminie. Rozporządzenia te pozostawiają państwom członkowskim kwestię ustalenia procedur odzyskiwania nienależnie wypłaconych kwot.
Procedura zwrotu
Relacja prawna pomiędzy beneficjentem a instytucją kształtowana jest w drodze umowy cywilnoprawnej, której treść w przeważającym stopniu określona jest przez przepisy prawa UE i prawa krajowego. Jest to umowa adhezyjna, na której postanowienia beneficjent nie ma wpływu. Ponadto obowiązki beneficjenta określa nie tylko treść umowy, ale również złożony przez niego wniosek o dofinansowanie, cele projektu oraz harmonogram rzeczowy i finansowy.
Umowy dotyczące projektów dofinansowanych na podstawie ustawy o NPR, a więc w latach 2004-2006, przewidywały odzyskiwanie nienależnie wypłaconych kwot na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego. Dopiero zmiana ustawy o finansach publicznych dokonana ustawą z 8 grudnia 2006 wprowadziła administracyjny tryb dochodzenia zwrotu na podstawie decyzji. Zmiana uzasadniona była dążeniem do większej efektywności odzyskiwania nieprawidłowo wykorzystanych środków, przy czym nowe rozwiązania, które weszły w życie 29 grudnia 2006 r., nie znalazły zastosowania do projektów realizowanych na podstawie ustawy o NPR.
Obecnie obowiązująca ustawa o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 r. powtarza w art. 207 rozwiązania dotyczące zwrotu środków zawarte w poprzednio obowiązującej ustawie o finansach publicznych. Przesłanką zwrotu środków jest:
• wykorzystanie środków niezgodnie z przeznaczeniem,
