Marek Nowakowski - wspomnienie

Marek Nowakowski przyjął zaproszenie naszego studenckiego Koła Naukowego Polonistów i przyjechał do Krakowa na spotkanie autorskie. Odbyło się w Collegium Wróblewskiego przy ulicy Gołębiej, czyli w Gołębniku, bo tak nazywaliśmy siedzibę Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyszedł do nas ubrany w garnitur z kamizelką i pod krawatem.

Zobacz galerię zdjęć

Sala była przepełniona. Jego pojawienie się stanowiło w Krakowie nie lada sensację. Wiadomo było, że od dłuższego czasu naraża się władzy ludowej. W 1976 roku podpisał się pod Memoriałem 101, czyli protestem polskich intelektualistów, pisarzy i artystów przeciwko planowanym zmianom w Konstytucji PRL, wiedzieliśmy, że sympatyzuje z Komitetem Obrony Robotników, że publikuje w wydawanym poza cenzurą czasopiśmie „Zapis". Był wówczas u szczytu pisarskich możliwości. W roku 1978 wydał zbiór „Książę Nocy", w 1979 „Chłopak z gołębiem na głowie", a także tomik opowiadań dla młodzieży „Lepszy". Wybór jego opowiadań mieliśmy w spisie lektur obowiązkowych. Był dla nas klasykiem, ale przecież był kimś żywym i twórczym. No i otaczał go nimb przyjaciela Marka Hłaski.

Podczas tego spotkania wydawał się spięty. Kiedy przypomniałem mu to po latach, już w Warszawie, powiedział, że to było jego pierwsze spotkanie na uniwersytecie. Spotkanie, które prowadził mój kolega, prezes Koła Naukowego Polonistów Waldemar Duda (rok później wyemigrował do USA), miało burzliwą dramaturgię i nie obyło się bez nieporozumień. Pamiętam, że ktoś z sali zarzucił pisarzowi, że akcja jego opowiadań rozgrywa się wyłącznie na marginesie społecznym, w środowisku złodziei, meneli i prostytutek. Ratowaliśmy z Waldkiem sytuację mówiąc, że jeśli komuś się wydaje, że opowiadania Nowakowskiego są tylko i wyłącznie o złodziejach, to pewnie ten ktoś żyje w przekonaniu, że „Czarodziejska góra" Tomasza Manna to powieść o gruźlikach.

Nie krył satysfakcji, że zwróciłem wtedy uwagę na opowiadanie „Rudy kot" z „Chłopaka z gołębiem na głowie", zadedykowane wybitnemu pisarzowi moraliście Janowi Józefowi Szczepańskiemu. Przypomnę, trzech kilkunastoletnich zwyrodnialców maltretuje nad rzeką kota, wyrywają mu obcęgami kły, przypadkowy przechodzień, mężczyzna – domyślamy się, stary złodziej – staje w obronie zwierzęcia, uwalnia go. Ostatnie zdania tego utworu: „Kiedy mężczyzna w średnim wieku uniósł głowę, zobaczył, że ci młodzi zbliżają się do niego. Otaczali go jak zbite, ale ciągle wściekłe psy. W dłoni jednego z nich błysnęła żyletka. Rozstawił szeroko ręce, czekał".

Opowiadanie, przeczytane głośno wtedy, wiosną 1980 roku, wciskało nas w krzesła, zamykało usta. Po dłuższej chwili ciszy i milczenia, Nowakowski powiedział coś w rodzaju: Nadciąga ciężki czas, skoro młodzi złodzieje nie szanują starych, skoro łamią obowiązujący między złodziejami ich własny etos.

Potem w gronie kilku osób siedzieliśmy z pisarzem w pokoju gościnnym domu literatów przy ulicy Kanoniczej, gdzie nocował. Dość długo jeszcze rozmawialiśmy o literaturze i życiu, nie odróżnialiśmy wtedy jednego od drugiego. Na pamiątkę tego spotkania pisarz wpisał mi dedykację do egzemplarza „Chłopaka z gołębiem na głowie" z niesamowitą, właściwie upiorną ilustracją Janusza Stannego na okładce. Niebawem, w stanie wojennym napisał „Opowieść o kocie Gacku", która ukazała się w 1982 roku, nakładem Naszej Księgarni.

Spotkałem go po latach, w redakcji „Rzeczpospolitej" przy placu Starynkiewicza. Kończył się XX wiek, nadciągał wiek XXI. Był zaprzyjaźniony z naszym ówczesnym szefem, redaktorem Maciejem Łukasiewiczem. Widzieliśmy, że znają się jak stare konie i lubią się jak kumple, którzy mają razem co wspominać. Kiedy przypomniałem mu tamto spotkanie w Krakowie, uśmiechnął się: – Świat jest jednak mały.

Swoje nowe opowiadania drukował w naszym dodatku „Plus Minus". Przynosił rękopis Maćkowi Łukasiewiczowi. Maciek czytał, następnie wzywał jednego z nas – Tomka Sobieckiego lub mnie – przekazywał rękopis mówiąc, jakbyśmy mogli mieć jakąkolwiek wątpliwość: – Do druku w najbliższym numerze. Wtedy rękopis kserowaliśmy i dawaliśmy do szybkiego przepisania. W tym czasie pisarz czekał albo u Maćka w gabinecie, albo u nas. Po przepisaniu rękopisu przez maszynistkę, robił korektę utworu, a oryginał rękopisu zabierał.

Pisał wyłącznie odręcznie, długopisem lub piórem wiecznym. Żartował, że już chyba tylko on i wspierający go w młodości swoim krytycznoliterackim piórem Henryk Bereza piszą odręcznie, nie nauczyli się nawet pisać na maszynie, co tu mówić o komputerze.

Kiedy przychodził do nas do pokoju, przerywaliśmy z Tomkiem pracę. Bardzo lubiliśmy rozmowy z nim, tym bardziej, że chyba był nas ciekaw, tego, jacy jesteśmy, co mamy w głowach. Odpowiadał chętnie na nasze pytania, ale też sam zadawał nam pytania. Interesował się tym, co czytamy. Błyskawicznie zorientowaliśmy się, że jest żywo zainteresowany młodymi pisarzami: jak piszą, jakie tematy wybierają, jakie techniki narracyjne. Był pisarzem, który czyta i potrafi docenić innych pisarzy.