Mikołaj Małecki: Inny wymiar nietrzeźwości

Zmiany w przepisach dotyczących przestępstw seksualnych obowiązują od 13 lutego 2025 r. Nowelizację spowija cisza, tak jakby wprowadzone regulacje nie miały w gruncie rzeczy większego znaczenia. To paradoksalne, bo nowelizacja była przedstawiana jako radykalna poprawa sytuacji ofiar przestępstw seksualnych. Uchwalone przepisy generują mnóstwo wątpliwości. Jednym z wątków jest wysoce problematyczne obcowanie płciowe z osobą nietrzeźwą bądź odurzoną.

Gąszcz zmian

Przypomnijmy: wskutek nowelizacji do art. 197 § 1 kodeksu karnego dodano nowe, czwarte znamię zgwałcenia: inny sposób mimo braku zgody pokrzywdzonego. Sprawca odpowiada za zgwałcenie, gdy doprowadza kogoś do czynności seksualnej przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem, albo – to nowość – w sposób inny od trzech wymienionych, o ile działa wbrew brakowi zgody osoby zainteresowanej.

Czytaj więcej

Prawo karne

Gwałt na 14-latce. Domniemany sprawca zatrzymany we Wrocławiu

W sobotę doszło do zatrzymania 30-letniego mężczyzny podejrzewanego o atak na tle seksualnym na 1...

W strukturze art. 197 k.k. pojawił się nowy § 1a: „Tej samej karze podlega, kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, wykorzystując brak możliwości rozpoznania przez nią znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem”.

Przepis jest połączony z przestępstwem zabójstwa na poziomie sankcji: jego sprawca podlega „tej samej karze”, to znaczy pozbawieniu wolności w granicach od 2 do 15 lat. Natomiast art. 198 k.k., który nie typizuje zgwałcenia, został rozbudowany o osoby z ograniczoną poczytalnością z powodu innego zakłócenia ich czynności psychicznych.

Wykorzystanie nietrzeźwości

Ściganie czynów wymierzonych w wolność seksualną osób nietrzeźwych lub odurzonych jest nieustannie przedmiotem wątpliwości i kontrowersji. Padają pytania: czy dwóch pijanych dorosłych nie może się legalnie kochać? Nie ulega wątpliwości, że stan po użyciu alkoholu może katalizować próby wykorzystania osoby nietrzeźwej, mimo że w danej sytuacji nie życzyłaby ona sobie kontaktu seksualnego. Oczywiste przypadki wykorzystania stanu osoby, która nie może wyrazić zgody na seks, bo nie ma w ogóle świadomości, co się z nią dzieje, podlegały i muszą podlegać penalizacji. Z drugiej strony, sam fakt nietrzeźwości lub odurzenia narkotykami nie musi wyłączać zdolności do świadomego i dobrowolnego wyrażenia zgody na obcowanie seksualne. Jeszcze inna jest sytuacja dwóch osób nietrzeźwych, z których żadna nie ma swoistej przewagi nad partnerem.

Dlatego dotychczasowe i aktualne przepisy kodeksu karnego w pełni prawidłowo podkreślają, że odpowiedzialność karna przewidziana jest wyłącznie w przypadkach wykorzystania osoby nietrzeźwej lub odurzonej. Umyślne wykorzystanie innej osoby to warunek odpowiedzialności karnej sprawcy.

Znamię „wykorzystując” wskazuje na to, że sprawca obcuje płciowo z daną osobą właśnie dlatego, że nie jest ona w stanie do końca świadomie lub dobrowolnie decydować o własnym dobrostanie. Wybiera partnera bądź partnerkę według klucza nietrzeźwości, nie zaś według kryterium zgody. W ten sposób sprawca okazuje brak poszanowania dla dobra prawnego, godząc w wolność seksualną innego człowieka. Brak możliwości swobodnej autodeterminacji jest przyczyną, dla której sprawca, wykorzystując przewagę nad osobą nietrzeźwą, podejmuje wobec niej czynności seksualne.

Aż cztery opcje

Do 13 lutego 2025 r. podjęcie czynności seksualnej z osobą nietrzeźwą lub odurzoną było kwalifikowane w jednoznaczny sposób jako wykorzystanie stanu jej bezradności (art. 198 k.k.). Sytuacja istotnie skomplikowała się po wejściu w życie nowelizacji: tego typu sprawy muszą być weryfikowane pod kątem potencjalnie aż czterech możliwych kwalifikacji prawnych. Analizuję je naukowo w mojej najnowszej książce (zob. Przestępstwo zgwałcenia po nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2025). Oto warianty:

1. Wskutek rozszerzenia art. 198 k.k. na „inne zakłócenie czynności psychicznych”, działanie sprawcy wobec osoby nietrzeźwej może być uznane za wykorzystanie stanu ograniczonej poczytalności – o ile nietrzeźwy ma po części zachowaną zdolność kojarzenia faktów i kierowania swoim postępowaniem.

2. W grze jest nowe przestępstwo z art. 197 § 1a k.k. Chodzi o wykorzystanie pełnej niesterowalności lub nierozpoznawalności znaczenia czynu po stronie osoby nietrzeźwej lub odurzonej. Klasycznym przykładem będzie osoba nieprzytomna lub śpiąca, ale także sytuacje osób zachowujących świadomość, lecz w takim stopniu odurzonych, że niemogących rozpoznawać faktycznego znaczenia sytuacji lub niezdolnych do wykonania ruchu.