Wioska na Facebooku

Jaka największa zmiana zaszła, pańskim zdaniem, w komunikacji społecznej pod wpływem internetu?

Jacek Wasilewski, medioznawca:

Zniknęły granice.  Czyli nie mówimy, że coś jest daleko stąd czy że na coś musimy czekać. Czyli internet jest dziś czymś w rodzaju informacyjnego kredytu. Możemy przecież mieszkać w domu, za który nie zapłaciliśmy, bo zrobimy to w przyszłości.  I podobnie jest dziś z informacją. Systemy analizy big data dokonywanych przez sieć zakupów pozwalają wysłać nam coś, o czym jeszcze nie pomyśleliśmy. Kiedyś w książce był redaktor, wszystko trwało, musiało być sprawdzane i przemyślane. Teraz chcemy, żeby streaming był natychmiastowy, bo chcemy być wszędzie. A jesteśmy też nigdzie, bo to sprawia, że dużo gorzej wygląda nasze centrum lokalne. Wcześniej taką rolę pełniło najbliższe sąsiedztwo plus jakaś wspólnota wyobrażona, członków narodu czy obywateli państwa. A dzisiaj? Weźmy np. aktywistów z „Fuck for Forest". Oni występowali w filmach porno, wrzucali je do sieci za opłatą i usprawiedliwiali to tym, że chcieli ratować Amazonkę i zbierali pieniądze globalnie. Jest wiele plemion, które żyjąc w sieci, żyje sobie gdzieś indziej, nie w naszym społeczeństwie. Kiedyś ludzie albo żyli tu i teraz, albo w przyszłości w niebie, a myśmy tę aktywność częściowo przenieśli do internetu.

Czyli można powiedzieć, że zniknął mainstream w informacji, rozrywce, publicystyce. A to spowodowało destrukcję wspólnoty, bo nie ma takiego przekazu, który by był wspólny dla wszystkich.

To nie do końca prawda. Są takie informacje, które wszyscy znają, i które dzieją się globalnie. Czyli to na przykład jest nowa kampania reklamowa Nike czy mistrzostwa świata w piłce nożnej. Coraz więcej jest rzeczy, które funkcjonują jednocześnie na zewnątrz i w sieci. Bo dziś charakterystyczne jest, że wszystko ma swój second screen. Zmienił się też sposób nadawania, bo teraz nadają wszyscy do wszystkich. Śledzą się nawzajem i podglądają. I co jest ważne: nie trzeba być kimś, żeby być kimś. Na przykład mogę sobie śledzić blog irlandzkiej farmerki, która robi fantastyczne zdjęcia swoich zwierząt i to mnie może bardziej interesować niż sytuacja w Pułtusku, choć blisko mieszkam. Istotne stają się indywidualne zainteresowania, a nie sprawy wspólnoty. Młodsza część społeczeństwa jest dziś niechętna tzw. wielkim komunikatorom: gazecie czy telewizji. Po co nam one, skoro możemy sobie za pomocą Google'a agregować informacje na własną rękę. Każdy ma więc taką gazetę, jakiej sobie życzy. Dlatego pewnych spraw, które dzieją się obok, nasi sąsiedzi mogą nie wiedzieć. Poza tym przyzwyczailiśmy się do przyspieszania przekazu. To jest kultura człowieka z pilotem w ręce, który zamienił pilot na myszkę i teraz klika o wiele szybciej, niż zappował. Piosenki są krótkie, montaż coraz szybszy, a świat się do tej wrażliwości dostosowuje. Filmiki na YouTube mają kilka minut, a telewizja swoje dawne produkcje tnie na części, żebyśmy mogli je w wolnych chwilach obejrzeć. Bo przecież oglądanie też wygląda zupełnie inaczej niż kiedyś. Dawniej albo byliśmy w izbie, albo na dworze, wystawiwszy głowę przez okno. A teraz jesteśmy jednocześnie i tu, i tu. I jeszcze u sąsiada. W komputerze możemy mieć wiele otwartych okien; kiedy w jednym nic się nie dzieje, to przełączamy się na drugie. Nikt już nie rozumie tej babci, co siadała na ławce przy drodze i czekała, bo raz na tydzień jechał tamtędy autobus.

Zresztą kiedyś telewizja była jak ta babcia na ławce. Czekało się na ulubione pozycje. Nie można było nagrywać, w eterze były dwa programy, a teraz mamy ich 150 po polsku i drugie tyle w innych językach, no i prawie wszystko jest dostępne w sieci.

I to jest zmiana, która wpływa również na sposób naszej koncentracji. Nie potrafimy już czekać.  Mamy kulturę instant. Najpierw chcemy mieć informację, a potem się zastanowić, czy ona jest wiarygodna. A zanim to sprawdzimy, już zapominamy.

Powiedział pan, że nie trzeba być kimś, żeby być kimś, czyli internet zrealizował obietnicę z „Big Brothera", że każdy może być gwiazdą.

Stało się chyba nawet coś więcej. Przecież we vlogach, czyli wideoblogach, dominują materiały typu mama bawi się z dzieckiem i odprowadza je do przedszkola.  Widzimy tam, że szarość naszego codziennego ziemniaka jest w porządku, bo inni też to mają. To reakcja na telewizyjny system gwiazd, który pokazuje nam Olimp. Świat, do którego nie wejdziemy, ale z którym możemy poobcować przez szklany ekran. Internet mówi: zrób to z nami, a będziesz w grupie.

Ale i tu, i tu kontakt jest pozorny.

Telewizja odpowiadała na potrzebę narracji, w serialu np. mamy różne interakcje czy postawy społeczne. I to jest rodzaj ustabilizowanego świata. Internet go destabilizuje. Pokazuje przede wszystkim to, co kiedyś było elementem anegdoty u cioci na imieninach. Czyli mojemu wujkowi  krokodyl odgryzł palec, tak jak na popularnym klipie o forfitterze, który, mimo że został wykorzystany w reklamie, był przecież autentyczny. Z jednej strony internet organizuje się wokół spraw codziennych, a z drugiej mamy taki wieczny karnawał. To jest niespotykane, bo karnawał kiedyś był przecież czasem wydzielonym. A przez to, że mamy wiele okien, straciliśmy poczucie ciągłości świata.

Są tysiące nisz i każdy żyje w swojej bańce informacyjnej.

Ale to nie jest tylko kwestia internetu. Każde medium przeżywa okres masowy i niszowy. Telewizja na początku ma jeden program i wszyscy oglądają „Kobrę", a teraz jest mnóstwo kanałów tematycznych. Tyle że internet rozwija się szybciej, więc proces niszowości rozwinął się w ciągu kilku lat, a nie kilkudziesięciu, jak w przypadku telewizji. Teraz powinniśmy przywołać istotną zasadę: media bywają remediami na pewne sytuacje. Np. wraz ze śmiercią wspólnoty sąsiedzkiej, kiedy zniknął miejski rynek, gdzie spotykaliśmy się z sąsiadami, agorę wytworzyła nam gazeta, a potem telewizja. Wszyscy mogli w tym uczestniczyć, tworzyć wspólnotę dzięki informacjom, publicystyce i rozrywce. Ale przecież to było remedium na zmianę w kulturze, nie dało się już prowadzić debaty jak za czasów Abrahama Lincolna, który wiecował w miasteczkach po 9 godzin.

Dzisiaj 20-minutowa debata jest za długa.

Ostatnio premier zaprosił lud do debaty na Twitterze – w telegraficznym skrócie, bez wyjaśnień. Umówmy się, nie da się tam stworzyć sensownego argumentu. To medium do wyrażania miniopinii. Inną rolę pełni Facebook. On stał się z kolei remedium na sytuację, w której utraciliśmy swoją wioskę. Jeśli nie znamy swoich sąsiadów, bo nie ma zajęć kolektywnych, to trzeba sobie tę wspólnotę odtworzyć. Jest coś takiego jak liczba Dunbara. Brytyjski antropolog obliczył, że jesteśmy w stanie utrzymywać bliski kontakt z kilkunastoma przyjaciółmi. Natomiast możemy mieć żywe relacje mniej więcej ze 150 osobami. Ale ponieważ granice naszej wioski rozpłynęły się, mamy ją dziś w telefonie komórkowym. I aby ta wioska żyła, potrzebny był Facebook. Widzimy tam, że nasi znajomi wstali. Więc jak ktoś w niedzielę się obudzi, to od razu 5 osób to lubi. Większość z tego to są informacje bez sensu, ale ponieważ my potrzebujemy tego, co u szympansów nazywa się iskaniem symbolicznym, robimy to za pomocą plotki i zwierzeń. Temu służy Facebook i to doskonale pokazuje, jak zadziałały nasze uwarunkowania ewolucyjne w związku z brakiem zaspokajania naszej potrzeby kontaktu. Bo przecież to, że nie widujemy naszych przyjaciół, że nie spędzamy z nimi czasu, że nie mieszkamy z dziećmi, nie jest dla naszego gatunku sytuacją normalną.

Czy to, co się stało za sprawą internetu, można nazwać indywidualizacją czy też demokratyzacją przekazu?

Ja bym to nazwał narcystyzacją przekazu. Przekaz jest egocentryczny. Wszyscy mówią i nikt nikogo nie słucha, tylko raczej podgląda. Bo w sieci istniejemy tylko, kiedy mówimy. Hity internetu najczęściej nie są poważne, patrz Krzysztof Kononowicz czy Trybson z „Warsaw Shore". Dlatego bohaterowie sieci nie mogą być autorytetami. Autorytet jest dla nas wyzwaniem, a telewizja i internet chcą nas tylko zabawić na śmierć, jak zauważył Neil Postman. Mamy stać się dziećmi, które nie potrafią odejść od ekranu. A żeby przykuć naszą uwagę, potrzebna jest rozrywka bądź poradnictwo. Pomocy masowo poszukujemy dziś nie u specjalisty, tylko u doktora Google'a. Kultura, oparta od czasów oświecenia na wiedzy, odchodzi w przeszłość, liczy się przeżywanie.  Ważniejsze jest, żeby informacja była natychmiastowa, niż żeby była wiarygodna.

Inspiracją dla naszej rozmowy był ranking wideoblogerów za 2013 rok. Ich niektóre wyniki są imponujące. Sylwester Wardęga, Niekryty Krytyk czy Abstrachuje Tv mają ponad milion subskrybentów na YouTube. Najpopularniejszy film Wardęgi, parodię piosenki Psy'a „Gentelman", obejrzało 14 milionów ludzi". 30 jego klipów odtworzono 100 milionów razy. Żaden program rozrywkowy nie ma takiej oglądalności. Pod koniec swojego istnienia „Szymon Majewski Show" miał mniej niż 2 miliony widzów, a tu byle jaki film ma ?3 miliony.

Internet ma inną zasadę, jeśli chodzi o oglądalność. Po pierwsze, taki film można obejrzeć wszędzie i o każdej porze. Natomiast jeśli chodzi o telewizję, trzeba sobie ten czas wygospodarować. Wardęgę mogę oglądać w metrze, natomiast Majewskiego tylko w porze emisji. Po drugie, jest kwestia cenzury. Żeby coś się pojawiło na antenie, musi być zatwierdzone przez tyle osób, że kompletnie traci dowcip. Dla publiczności współczesnej telewizja jest za mało rozrywkowa, bo, mówiąc potocznie, straciła jaja. Dlatego seriale robi się dziś w sposób bardziej filmowy, bo on jest i bardziej emocjonalny, i jest to ucieczka w estetykę, której nie daje internet.

No i te najlepsze kręcone są dla telewizji płatnych, gdzie można sobie na więcej pozwolić.

Poza tym ludzie oglądają je też w sieci, a takie np. „House of Cards" zrobione jest nie przez telewizję, tylko przez internetową wypożyczalnię Netflix, wręcz z myślą o sieci. Wiele produkcji robi się właśnie z takim pomysłem, bo przez telewizję ciężko coś przepchnąć, musi być widowiskowość i ogromne pieniądze. Wardęgę oglądamy na małym ekranie, więc to nie musi być efektowne, wystarczy, żeby było zabawne i prowokacyjne. Teraz przechodzimy do zasadniczej rzeczy: tym, co robią vlogerzy, można się dzielić, po prostu wysyła się link. Tak jak ktoś, kto słyszy kawał i chce błysnąć w towarzystwie. Tylko że tu nie trzeba iść do cioci na imieniny. Gdyby telewizja robiła sobie takie żarty z policjantami jak Wardęga, który udaje, że pije w ich obecności alkohol na ulicy, a potem ucieka przed nimi na drzewo, zaraz wybuchłby skandal  związany z pieniędzmi podatnika albo z drwieniem z instytucji. Duże pieniądze to duże ryzyko, vloger ryzykuje sobą. Wystarczy, że ma trochę odwagi.

Najwyżej dostanie grzywnę,  co ostatnio przydarzyło się właśnie Wardędze. Dostał karę za swawolę, czyli ucieczkę przed policjantami w filmiku „Police Trainer".

Ale najważniejsze, że mamy tu zupełnie inne podejścia do przekazu. Wardęga jest dowcipem, którym mogę się podzielić, nie tylko czystą rozrywką. I większość wideoblogów tak wygląda. Niekryty Krytyk też  ma pomóc w zabawie, albo ma po prostu nas rozbawić.   To, co miało być informacją, już nią nie jest. Czy TVN 24, najpopularniejszy kanał newsowy, można nazwać czysto informacyjnym? „Szkło kontaktowe" albo „Wstajesz i wiesz" Jarosława Kuźniara? To też przyszło z Internetu. To w dużej mierze przez sieć staliśmy się dziećmi, które potrzebują cały czas słodyczy, czyli rozrywki. Zamiast białka wybieramy cukierki, bo jesteśmy samotnym dzieckiem przed ekranem.

Pan też potrzebuje słodyczy? Śledzi pan vlogerów?

Oczywiście oglądam, kiedy ktoś mi podeśle. Ale w moim wieku słodycze szkodzą. Internet jest domeną młodych ludzi, którzy nie pracują. Przede wszystkim ?tzw. gimbazy, czyli gimnazjalistów i licealistów z młodszych roczników.