Jestem twórcą, nie bohaterem

Hanns Eisler – rocznik 1895. Syn postępowego wiedeńskiego psychologa, obiecujący uczeń kompozytora Schoenberga, a potem awangardowy twórca teatru proletariackiego i pieśni bojowych komunistów w Niemczech weimarskich. Jego siostra Ruth Fischer była przez pewien czas szefową Komunistycznej Partii Niemiec, by potem zostać napiętnowana jako trockistka. Jego brat Gerhart dla odmiany nigdy nie utracił zaufania Stalina – był agentem Kominternu do spraw specjalnych. Hanns po zdobyciu władzy przez Hitlera rozpoczyna tułaczkę po świecie. Mimo zachwytu nad komunizmem woli jednak pobyt w USA niż w Moskwie i zyskuje sławę w Hollywood jako autor muzyki filmowej. Oskarżony przez siostrę o udział w spisku zakończonym zamordowaniem swojego szwagra – trockisty Arkadija Masłowa, zostaje usunięty z Ameryki przez Komisję do spraw Działalności Antyamerykańskiej. Trafia wreszcie do komunistycznych Niemiec, gdzie zostaje oficjelem socjalistycznej kultury, autorem muzyki do hymnu NRD.

Postać, która swoim życiorysem mogłaby obdzielić tuzin osób, doczekała się specjalnej wystawy w Muzeum Żydowskim w Wiedniu. Jest to wystawa o muzyku, w ramach cyklu przypominającego kompozytorów wyrosłych w wiedeńskiej kulturze muzycznej, którzy z racji żydowskich korzeni opuścili Austrię. Postać Eislera co rusz wyrywa się z tych ramek. Od sylwetki Eislera kompozytora o wiele bardziej interesująca jest postać Eislera twórcy zahipnotyzowanego komunizmem.

To wystawa, na której jest niewiele eksponatów. Oprócz iluś tam wydań nutowych symfonii, dyplomów i nagród muzycznych dominują zdjęcia z kolejnych etapów jego życia. Długiej wędrówki wrażliwego Hannsa przez mroczny czerwony las.

[srodtytul]W tradycji Haskali[/srodtytul]

Urodził się w 1898 roku w Lipsku w domu filozofa Rudolfa Eislera, który należał do pierwszej generacji Żydów – absolwentów liberalnego lipskiego uniwersytetu. Jego ojciec był jeszcze handlarzem ubrań rodem z Wiednia. Matka Hannsa – Ida Fischer, była Niemką, córką rzeźnika, która ukończyła lipską uczelnię jako wolny słuchacz i tam poznała przyszłego męża. Ojciec jako ateista odszedł do judaizmu, co nie kolidowało z dumnym przypominaniem dzieciom, że ich przodkiem jest legendarny praski rabin Loew znany z legendy o Golemie. Jako filozof i badacz Kanta Eisler senior często dywagował, jak ludzkość dzięki nauce i racjonalizmowi polepszy los szerokich mas. Wraz ze starszym synem Gerhardem grali niemieckie pieśni ludowe zaaranżowane na pianino. Matka nie wstydziła się proletariackiego rodowodu, ale także była osobą muzykalną i jako poetka drukowała wiersze w lokalnej prasie.

Rudolf i Ida jak na ówczesne standardy gardzili konwenansami, żeniąc się dopiero po narodzinach pierwszej córki Elfriede w 1896 roku. Rok potem rodzi się Gerhart, a w 1898 roku na świat przychodzi najmłodszy Hanns.

W 1901 Eisler senior powraca do rodzinnego Wiednia, gdzie uzyskuje tytuł profesora i współzakłada Wiedeńskie Towarzystwo Socjologiczne. Młody Hanns chłonie muzyczną atmosferę domu i już w wieku

11 lat pisze pierwsze naiwne kompozycje. Jego siostra i brat marzą bardziej o socjalizmie i po upadku monarchii Habsburgów biorą udział w tworzeniu Austriackiej Partii Komunistycznej. Hanns, który czuje się bardziej muzykiem niż politykiem, zakłada chóry im. Liebknechta w robotniczych dzielnicach Wiednia. Ale kusi go też kariera kompozytorska: zostaje uczniem słynnego kompozytora Arnolda Schoenberga i publikuje swoje pierwsze udane, utwory w renomowanych wydawnictwach. Elfriede i Gerhart liczą tymczasem dni do europejskiej rewolucji i w 1919 roku jadą tam, gdzie wszyscy się jej spodziewają – do Berlina. Elfriede pod nowym „partyjnym” nazwiskiem Ruth Fischer pisze książkę „Seksualna etyka komunizmu”. Przez krótki czas zostaje nawet szefową KPD oraz deputowaną do Reichstagu.

Hanns, który zawsze podążał za wyborami starszego rodzeństwa, w 1926 roku rzuca „drobnomieszczańskie” życie w Wiedniu, zrywa z Schoenbergiem i także przyjeżdża nad Szprewę.

[srodtytul]Wiry Weimaru[/srodtytul]

W politycznym chaosie republiki weimarskiej to komuniści wydają się zwycięzcą dnia jutrzejszego. Prawica jak dotąd to tylko podtatusiali panowie ze Stahlhelmu ze staroświeckimi portretami kajzera. O słabiutkiej NSDAP słyszą w tym czasie tylko nieliczni. Partie mieszczańskie nie mają zielonego pojęcia o propagandzie. SPD zmaga się z piętnem zdrajcy klasy robotniczej. A Komunistyczna Partia Niemiec gromadzi wokół siebie najlepszych propagandzistów i najbardziej awangardowych twórców.

Swoje talenty ujawnia czerwony geniusz prasowy Willy Muenzenberg: utworzony przezeń dynamiczny koncern prasowy prócz wielu dzienników zabłysnął nowocześnie ilustrowanym „Arbeiter Illustrierte Zeitung”. Swoimi fotomontażami zdobywał tu uznanie John Heartfield. Modny architekt Ludwig Mies van Rohe projektuje dla KPD awangardowy pomnik ofiar rewolucji 1919 roku na berlińskim cmentarzu Friedrichsfelde. Komuniści nagrywają własne płyty z rewolucyjnymi szlagierami, zakładają własne teatry. I potrzebują właśnie takich zdolnych sympatyków jak Hanns.

Eisler z zachwytem odkrywa posępne song-opery duetu Bertolt Brecht i Kurt Weill. Na razie spełnia się w komponowaniu rewolucyjnych pieśni i w tworzeniu muzyki do proletariackich sztuk.

Liderzy KPD jeszcze stosunkowo liberalnie patrzą na awangardowe eksperymenty artystyczne. Czerwona kontrkultura ma jak magnes przyciągać do siebie młodą inteligencję. Ale są już pierwsze zwiastuny nowej stalinowskiej atmosfery podejrzeń i serwilizmu. W 1926 roku Ruth Fischer zostaje wezwana do Moskwy do Kominternu. Po miesiącach przesłuchań – jeszcze tylko ideologicznych – wraz ze swoim towarzyszem życia Arkadijem Masłowem zostaje oskarżona o trockizm. Oboje zostają usunięci z partii. Taki los uważany jest jeszcze wtedy za największą karę i „zhańbionej” parze Stalin pozwala wyjechać do Niemiec. W Berlinie i tak traktowani są jak zadżumieni. Podejmują pracę socjalną w berlińskich dzielnicach nędzy – jednocześnie inicjując polityczną platformę antystalinowską.

Na Gerharta – działacza centrali KPD – pada cień grzechów siostry, ale szybko odcina się od Ruth. Na dowód prawomyślności prosi samego Stalina o zostanie agentem Kominternu i w 1929 roku wyjeżdża do Chin. Hanns także trzyma się linii partii, choć wstąpienia do KPD, szczególnie po aferze z Ruth, nikt mu jakoś nie proponuje. Traktowany jest jako „Mitgaenger” czyli „poputczik”, inteligencki sympatyk. Angażuje się w działalność grupy performersów Czerwony Megafon, która tworzy polityczny teatr ulicy.

W międzyczasie drogi Brechta i Weilla powoli się rozchodzą. Od 1928 roku sławny dramaturg zaczyna pisać utwory razem z Eislerem. Stanowili malowniczą parę. Szczupły, neurotyczny i zjadliwy „Berti” i korpulentny łysy okularnik „Hansi” doskonale się uzupełniali. Brecht był mistrzem słowa, a Eisler nieźle dopasowywał swoją muzykę do drapieżnej ironii Brechta.

Raz były to protest songi, jak „Pieśń o paragrafie 218” (karzącym za aborcję), innym razem antywojenne ballady, jak „Groby”, a niekiedy prześmiewcze satyry, np. „Pieśń SA-mana”.

Ale partia woli Eislera w roli kompozytora bojowych marszów typu („Rote Wedding” [b][link=http://www.youtube.com/watch?v=_6U74_UNxoc]http://www.youtube.com/watch?v=_6U74_UNxoc[/link][/b]) – hymnu komunistycznych bojówek Rot Kampfer Bund – odpowiednika SA z robotniczej dzielnicy Berlina. Josef Goebbels uważnie analizował polityczną popkulturę komunistów, to m.in. dzięki tej rywalizacji był tak nowoczesny w swoich pomysłach.

KPD i NSDAP ścigały się np. na polu kinematografii. W 1932 roku komuniści zabłysnęli pierwszym dźwiękowym „proletariackim” filmem „Die Kuehle Wampe” – nazwa pochodziła od gwarowej nazwy obozowiska bezrobotnych na przedmieściach Berlina [b]([link=http://www.youtube.com/watch?v=tqj5dQJtS1M]http://www.youtube.com/watch?v=tqj5dQJtS1M[/link])[/b]. Muzyka Eislera zdynamizowała film. Odpowiedzią Goebbelsa będzie film „Hitlerjunge Quex” o chłopcu, który mimo ojca komunisty odnajduje w sobie zew narodowej wspólnoty.

Słusznej ideowo treści filmu „Kuehle Wampe” towarzyszył subtelnie dozowany seksapil znajomości młodego komunisty z młodszą sympatyczką. Premiera odbyła się w maju 1932 roku w Moskwie. Zaproszony do Moskwy Eisler otrzymuje za film gratulacje od Kominternu [b]([link=http://www.youtube.com/watch?v=8S0I0J_fXLo]http://www.youtube.com/watch?v=8S0I0J_fXLo[/link])[/b].

Ale moment apogeum rozwoju komunistycznej maszynerii agit prop to jednocześnie początek końca republiki weimarskiej. Komuniści pluli na „państewko drobnomieszczan”, ale gdy w styczniu 1933 roku władzę zdobył Hitler, świat czerwonej bohemy został rozpędzony w parę dni. Hanns wyjeżdża do Paryża. Do stolicy Francji trafiają też wkrótce Gerhart oraz Ruth z Masłowem. Obaj bracia ignorują siostrę, choć Hannsowi zdarzać się będzie potem wspieranie w tajemnicy Ruth drobnymi kwotami.

Jak na ironię rewolucyjne melodie Hannsa Eislera nie cichną na berlińskich ulicach. Goebbels, choć oficjalnie kpił z „bolszewickiej pseudokulturki”, pozazdrościł komunistom wielu udanych pieśni marszowych. Naziści zmieniają teksty i tytuły, ale muzyka pozostaje bez zmian. Członkowie KPD przemaszerowują masowo pod sztandary NSDAP. Z unarodowionymi pieśniami Eislera na ustach będą czuli się mniej głupio w obozie dawnego wroga.

A Hanns resztę lat 30. spędza na tułaczce po krajach Europy – mieszka w Anglii, we Francji, w Danii. Moskwę woli podziwiać z daleka. Przez pewien czas przebywa w czasie wojny domowej w Hiszpanii, organizując koncerty „na rzecz republiki”. Wreszcie w 1939 roku przez Meksyk dociera do USA i robi karierę jako kompozytor muzyki filmowej w Hollywood. Jest wojna i status emigranta z Niemiec opanowanych przez Hitlera otwiera większość drzwi. Gerhart też jest w USA, ale działa na rzecz sowieckich tajnych służb pod przybranym nazwiskiem. W 1941 roku do Ameryki przybywa Ruth Fischer. I znów jak w Paryżu – rodzeństwo jest w komplecie, ale dzieli je stosunek do Stalina.

[srodtytul]Środek zaradczy[/srodtytul]

Na wystawie w Wiedniu wśród wielu produkcji duetu Hanns Eisler/Bertolt Brecht – sztuka „Die Massnahme” z 1931 roku, czyli w wolnym tłumaczeniu „Środek zaradczy”, nie została specjalnie wyróżniona. A jednak to na nią zwrócił uwagę po latach Arthur Koestler, jeden z najlepszych analityków stalinowskiej deprawacji umysłów. Akurat „Środek zaradczy” można uznać za to dzieło Eislera i Brechta, w którym Hanns mógł być współtwórcą całej idei utworu, a nie tylko jej muzyki. Podejrzenie to wynika z faktu, że akcja sztuki zaskakująco mocno kojarzy się z tajną misją brata kompozytora w Chinach.

Jak podejrzewa Koestler – spotkania Hannsa z Gerhartem i jego opowieści mogły się stać inspiracją utworu. W „kraju środka” Gerhart realizował perfidną politykę Stalina osłabienia Komunistycznej Partii Chin w stosunku do narodowo-socjalistycznego Kuomintangu pod wodzą Czang Kai Szeka. Stalin nie chciał, by chińscy komuniści wytworzyli własną, niezależną od Moskwy, elitę. Komintern pchnął nawet chińskich komunistów do samobójczej próby powstania w Szanghaju w 1927 roku, które utopiono we krwi. O Gerharcie szeptano w berlińskich czerwonych salonach, że sam wykonywał lub zlecał wyroki śmierci na niewygodnych dla Moskwy postaciach z chińskiego obozu postępu.

Porównajmy to z „Massnahme” – ponurą opowieścią o trójce wysłanników Kominternu składających raport z misji w Chinach i wyjaśniających przed partyjną komisją, dlaczego zmuszeni byli zabić swego czwartego towarzysza. Komisja odpowiada poszczególnym aktorom jako grecki chorus.

W trakcie sztuki wychodzi na jaw, że ów „czwarty” powodowany współczuciem, lojalnością i godnością występował w obronie zwykłych Chińczyków – narażając jednak całą tajną misję na demaskację. W końcu „czwarty” odstępuje od linii partii, uznając pyszałkowato, że sprzeciwia się ona interesom klasy robotniczej. Pozostała trójka postanawia go zabić – tłumacząc mu, że kto występuje przeciw nawet trudnej do zrozumienia linii partii, ten stawia się poza grupą i sam skazuje się na śmierć.

Tuż przed egzekucją „czwarty” uznaje swój błąd i sam deklaruje, że „lepiej by było, gdyby przestał istnieć”. Komisja partyjna – chór komentuje zabicie odstępcy: „Wasz uczynek jest święty”.

Koestler zauważa, że napisana w 1931 roku kwestia „czwartego”, który przed wrzuceniem do dołu z wapnem sam uznaje swoją winę, jest proroczą zapowiedzią moskiewskich procesów pokazowych, jakie się zaczęły pięć lat później.

„Trójka” to nowy zaciąg stalinowski wytresowany w gotowości do natychmiastowej zmiany linii na jeden znak z Kremla. Niczemu się nie dziwią i nic ich nie krępuje – są jak okrutne narzędzia, którymi Stalin ociosuje ruch komunistyczny na swoją modłę.

[srodtytul]Od Hollywood do NRD[/srodtytul]