S. Swianiewicz - jedna z najbardziej nietypowych postaci II RP

Gdyśmy wyszli na zewnątrz, uderzyły mnie zapachy wiosny wiejące od okolicznych pól i lasów, chociaż jeszcze gdzieniegdzie leżały płachty śniegu. Był śliczny wiosenny poranek. Wysoko w błękitach bujał skowronek” – pisał Stanisław Swianiewicz o dniu 29 kwietnia 1940 roku, w którym otarł się o śmierć. Rzecz działa się na stacji kolejowej Gniezdowo pod Smoleńskiem, dokąd Sowieci przywieźli go wraz z innymi oficerami z Kozielska.

Gdy Swianiewicz zachwycał się wiosenną przyrodą, trzy kilometry dalej w Katyniu sowieccy oprawcy strzelali w tył głowy jego kolegom. Odgłosy pistoletowych wystrzałów nie dochodziły tak daleko. Swianiewicz nie miał więc pojęcia, że niewiele brakowało, aby on także z roztrzaskaną czaszką wylądował w masowej mogile. W ostatniej chwili przyszedł jednak rozkaz z Moskwy, aby zachować go przy życiu, jako wybitnego znawcę gospodarki Trzeciej Rzeszy.

Swianiewicza zamknięto w wagonie stojącym na bocznicy. Przez niewielki otwór między deskami obserwował rozwój wydarzeń. „Plac był gęsto obstawiony kordonem wojsk NKWD z bagnetem na broń. Z drogi wyjechał na plac zwykły pasażerski autobus. Okna były zasmarowane wapnem. Autobus podjechał tyłem do stopni sąsiedniego wagonu, tak że jeńcy mogli wchodzić bezpośrednio z wagonu, nie stąpając na ziemię. Po półgodzinie autobus wracał, aby zabrać następną partię”.

Swianiewicz był jedynym oficerem, który dotarł niemal do samego Katynia i przeżył. Jego unikatowa relacja do dziś jest jednym z najważniejszych źródeł dotyczących mechanizmu zbrodni katyńskiej. Zawarta ona została we wspomnieniach Swianiewicza „W cieniu Katynia”, które zostały właśnie po 20 latach (dlaczego dopiero teraz?!) wznowione przez wydawnictwo LTW. To jedna z najważniejszych polskich książek dotyczących ostatniej wojny.

[srodtytul]***[/srodtytul]

Z okazji tego wydawniczego wydarzenia warto napisać o Swianiewiczu nie tylko w kontekście jego przeżyć katyńskich i łagrowych (skazany został ostatecznie na osiem lat), które są najbardziej znane. Warto także pamiętać, że profesor Stanisław Swianiewicz był jednym z najwybitniejszych uczonych i intelektualistów II Rzeczypospolitej. A przede wszystkim był kimś w Polsce całkowicie nietypowym. Był indywidualistą.

W czasach stadnego, kolektywnego myślenia – zjawisko niezwykle rozpowszechnione zarówno wśród ówczesnych, jak i dzisiejszych Polaków – Swianiewicz nie bał się głosić poglądów sprzecznych z poglądami większości rodaków, jeżeli był przekonany, że są słuszne. Przykład? Stanisław Swianiewicz, wybitny wileński sowietolog i znawca Trzeciej Rzeszy, był germanofilem.

Pozytywnie oceniał pakt zawarty przez marszałka Piłsudskiego z Niemcami w 1934 roku i uważał, że Polska zagrożona przez Związek Sowiecki powinna szukać kompromisu z Niemcami. „Każde wdanie się w wojnę na Zachodzie będzie oznaczało obsadzenie naszych ziem wschodnich przez Rosję [sowiecką]. [To zaś] będzie oznaczało koniec utrzymujących się tam wpływów polskich oraz polskiego stanu posiadania” – pisał.

Zdawał sobie sprawę, że potencjał gospodarczy naszego sąsiada jest tak wielki, że Polska w starciu z nim nie ma najmniejszych szans. Przy całej swojej niechęci do ideologii narodowo-socjalistycznej zalecał, aby Polska nie odtrącała ręki wyciągniętej do niej w latach 30. przez Hitlera. Konsekwencją odrzucenia tej oferty sojuszu a co za tym idzie konfrontacji miała być bowiem nie tylko utrata ziem wschodnich na rzecz Sowietów, ale również wielkie cierpienia ludności cywilnej.

„Było dla mnie zawsze rzeczą jasną, że jeśli dojdzie do wojny z Niemcami hitlerowskimi, będzie to wojna bardzo bezwzględna. Hitlerowska polityka wahała się między dwoma skrajnymi koncepcjami wobec Polski: sojusz lub eksterminacja” – pisał. Gdy dziś myśli się o kilku milionach zabitych polskich obywateli, o utraconych Wilnie i Lwowie, nasuwa się tylko jedna refleksja: dlaczego takich ludzi jak Swianiewicz, Mackiewicz, Bocheński czy Studnicki wówczas nie słuchano?

[srodtytul]***[/srodtytul]

Kolejną sprawą, w której Swianiewicz szedł wbrew prądom swoich czasów, była niechęć do nacjonalizmu. Wychowany w liberalnej atmosferze wielojęzycznego Dyneburga, uważał, że Polacy powinni starać się stworzyć twór oparty na wzorze przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Nie przez przypadek związał się z Piłsudskim i był jednym z najważniejszych przedstawicieli ruchu federalistycznego.