Emily Watson: W Czarnobylu ludzie poznali nową naturę zła

Plus Minus: Po czarnobylskiej katastrofie w Polsce wstrzymano wypas bydła, zakazano picia deszczówki, a na zalecenie władz dzieciom podawano nieradioaktywny jod w postaci tzw. płynu Lugola. Co pani utkwiło w głowie z tamtego czasu?

Jeden z moich znajomych studiował lingwistykę i w tamtym czasie akurat przebywał na rocznym stypendium w Kijowie. Pamiętam, że bardzo szybko wrócił do domu. W Wielkiej Brytanii mieliśmy poczucie, że wydarzył się jakiś kataklizm, ale jednocześnie, że to dzieje się gdzieś bardzo, bardzo daleko. Bardzo odczuwalna była różnica między przekazem, jaki docierał do mieszkańców Zachodu, a tym, który trafiał do obywateli ZSRR.

Wydawało mi się, że wiem, co działo się w Czarnobylu. Jednak oglądając serial, zdałam sobie sprawę, że o części wydarzeń nie słyszałam.

Ja podobnie. Na pewno nie zdawałam sobie sprawy, że byliśmy o włos od wielkiej katastrofy. Przekroczenia granicy, zza której nie ma już powrotu. Powstrzymały nas wyłącznie upór i nieustępliwość kilku ludzi, którzy mieli odwagę przeciwstawić się oficjalnym dyrektywom, powiedzieć wprost, że mamy 48 godzin albo wszystko się rozsypie. Ale też to, jak ci ludzie skończyli, jest dla mnie szokujące. Byłam pod ogromnym wrażeniem scenariusza Craiga Mazina, bo jest pełny wspaniałych postaci, bogaty w detale i ambitny – a to ważne i rzadkie. Kiedy coś takiego trafia w moje ręce, od razu świecą mi się oczy. Nie miałam najmniejszych wątpliwości, że muszę wziąć w tym udział.

Czuła pani potrzebę pogłębienia tej wiedzy, którą odkryła dzięki scenariuszowi?

Dużo czytałam. W książce „Chernobyl 01:23:40: The Incredible True Story of the World's Worst Nuclear Disaster" Andrew Leatherbarrowa opisana jest na przykład historia trzech nurków, których heroiczna akcja uratowała nas przed drugim wybuchem. Jednak największe wrażenie zrobiła na mnie książka białoruskiej noblistki Swietłany Aleksijewicz. „Czarnobylska modlitwa" [wyd. pol. Czarne 2012 – red.] – to taki duchowy traktat na temat tego, co tam się wydarzyło. Seria esejów i wywiadów z ocalonymi i ludźmi, którzy wciąż mieszkają w zonie. Wielu z nich żyje, choć dawno skazano ich na śmierć. Ich wspomnienia sprawiają, że na chwile staje serce. Chore dzieci, opuszczone domy zasiedlone przez zdziczałe psy i ogrom ludzkiego cierpienia. W pewnym momencie pojawia się tam taka myśl, która ogromnie mnie poruszyła. Aleksijewicz pisze, że w tej części świata ludzie są przyzwyczajeni do zła. Naziści, Sowieci, kolejna wojskowa formacja, która idąc wiejską drogą, strzela do każdego, kogo napotka. I nagle natura zła się zmieniła. Zagrożeniem nie był już człowiek, ale powietrze, którym oddychali, woda do picia, jedzenie, ziemia, która przez lata ich karmiła. Przez dwa tygodnie nikt nic nie mówił, ludzie nie do końca rozumieli, co się właściwie wydarzyło. Pamiętajmy, że tragedia była też traumą na tym poziomie.

Choć akcja rozgrywa się 33 lata temu, to podejmowane w serialu tematy okazują się bardzo współczesne, a historia katastrofy urasta do pozycji adekwatnej tu i teraz metafory.

Kiedy wybuchł reaktor, a nad regionem zawisło widmo niewyobrażalnej katastrofy, wielu ludzi weszło w fazę całkowitego zaprzeczenia. Nie chcieli się przyznać sami przed sobą, jak poważna jest sytuacja. Jak już mówiłyśmy, do dziś ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że dosłownie jeden dzień dzielił nas od całkowitego zniszczenia... No właśnie, czego? Połowy kontynentu? Całego kontynentu? Wciąż nie wiemy, co dokładnie by się wydarzyło, gdyby doszło do drugiej eksplozji.

Jak powiedział Gorbaczow, Czarnobyl był początkiem końca Związku Radzieckiego. Po tym, jak niemal wysadzili świat, utrzymywanie totalitarnej kontroli stało się niemożliwe. To wszystko przeraża tym bardziej, że z czasem odkrywamy, co było przyczyną tej tragedii. Schematy państwowej kontroli, kontrola przepływu informacji, egoizm. Ludzka pycha i żądza władzy. Biurokracja, małostkowość, walka o pozycję dla samej pozycji. Bitwa o władzę na każdym poziomie machiny, która spowodowała katastrofalną pomyłkę. To przerażająca historia, szczególnie w naszych czasach. Serial nie ma ambicji zmieniania świata, ale to na pewno głos w sprawie. Taka zaczepka: „Spójrzcie w lustro, obudźcie się, zobaczcie, kim naprawdę jesteście". „Czarnobyl" nie ma kaznodziejskich zapędów. Ale chce otwierać oczy.

Temat medialnych manipulacji wciąż jest obecny, choć zmienił się kontekst tej debaty.

Jesteśmy politycznie manipulowani przez media społecznościowe, internet. W tej rzeczywistości nie ma żadnego nadzoru czy międzynarodowego standardu redaktorskiego, jaki te firmy technologiczne musiałyby spełniać. Ich algorytm nastawiony jest wyłącznie na zysk. To sprawia, że ludzie mogą publikować rzeczy, które często są całkowicie fikcyjne. Prawda stała się elastyczna. Traktuje się ją jak coś, co można naginać. I tak na naszych oczach niszczy się demokrację. Płyniemy łódeczką przez strumyk pełen odchodów, tylko szkoda, że nie mamy wioseł.

„Czarnobyl" oddaje głos cichym bohaterom tamtej tragedii.

Jest formą hołdu dla ludzi, których niesamowity heroizm pozwolił uniknąć tragedii. Z konsekwencjami wybuchu walczyły tysiące. Strażacy, górnicy. Wielu obywateli zgłosiło się na wolontariat lub zostało przydzielonych do pracy w strefie, co oznaczało oczywiście rychłą śmierć lub straszne choroby w przyszłości. A jednak pracowali tam po to, by ich bliscy mieli przyszłość. Twórcom zależało także na pokazaniu ludzkiej twarzy tych, którzy poniekąd pracowali po – odpowiedzialnej za tę tragedię – stronie rządowej. Taką osobą byłaby formalnie moja bohaterka. Nie jest oparta na konkretnej osobie, to kreacja i hołd dla wielu postaci, które grały podobną co ona rolę w trakcie tamtego wydarzenia i po nim.

Widzom i dziennikarzom często wydaje się, że rola naukowca wymaga od aktora dogłębnego poznania tematu, długich studiów. To chyba niekoniecznie tak wygląda.

Do pewnego stopnia. Jeśli jako fizyczka jądrowa mam wygłosić przemowę, muszę to zrobić przekonywająco. Tu miałam dwie takie sytuacje, bo moja bohaterka przemawia na Kremlu, a potem podczas procesu. To są bardzo mocne sceny i musiałam być pewna, że rozumiem, o czym mówię. Miałam też sceny z użyciem dość skomplikowanego osprzętu laboratoryjnego. Oczywiście nie rozumiem procesów, które zachodzą w środku, ale musiałam wyglądać, jakbym znała je na pamięć.

Wszyscy bohaterowie mówią po angielsku, bez wyraźnych, sztucznych akcentów. To było ułatwienie?

Na szczęście twórcy zdecydowali się nie zmuszać anglojęzycznych aktorów do udawania rosyjskiego akcentu. Johan (Renck, reżyser, wcześniej odpowiedzialny m.in. za „Breaking Bad" – red.) bardzo wyraźnie zaznaczył tylko, że nie chce, żebyśmy mówili w ten miękki, brytyjski sposób. Trochę podróżowaliśmy po terenach byłego Związku Radzieckiego. Zauważyłam, że większość młodych ludzi mówi po angielsku i są dosyć otwarci, sympatyczni. Natomiast starsze pokolenie – choć oczywiście nie chcę uogólniać – nawet w krajach, gdzie rosyjski nie jest pierwszym językiem, mówi po rosyjsku, bo mieli go w szkole, a do tego są to raczej zamknięci, wycofani i nieufni ludzie. To zapewne wypadkowa życiowych doświadczeń i dorastania w ZSRR. Chciałam tę postawę wygrać w sposobie mówienia. Dlatego zdecydowałam się dać mojej bohaterce maleńki akcencik. Miało to brzmieć, jakby angielski nie był jej pierwszym językiem, ale była tak wykształcona, że nie można już było po akcencie poznać, skąd jest. Jednak wciąż miała brzmieć jak outsiderka.

Na planie „Czarnobyla" po długiej przerwie spotkała się pani ze Stellanem Skarsgardem, z którym ponad 20 lat temu stworzyliście legendarny duet w „Przełamując fale" Larsa von Triera.

Tym razem nie mieliśmy co prawda zbyt wiele wspólnych scen, ale wspólne przebywanie na planie było przeprzyjemne. Często jedliśmy razem obiad, wtedy rozmowa jakoś naturalnie schodziła na te tory – jak to było wtedy i na nasze wspomnienia. Tamto doświadczenie miało ogromny wpływ na mnie i moją karierę. Stellan też, jako aktor i wzór, jak się zachowywać na planie, jak pracować z innymi ludźmi. Ale też jako człowiek. Hojny, przemiły facet z godnym podziwu zestawem wartości. I niesamowitym poczuciem humoru. Dostałam wówczas od Stellana wiele cennych rad, w tym chyba najcenniejszą ze wszystkich, jakie słyszałam w życiu. Kiedy przyjechałam do Kopenhagi, byłam taka zielona... Próbowałam go podpytać, na czym polega aktorstwo filmowe, co tam się takiego robi inaczej. „Na nic się nie nastawiaj. Odpuść, oddaj się temu". Po dziś dzień się do niej stosuję.

Pamięta pani siebie z tamtego czasu? Miała pani 29 lat, a to był pani pierwszy film.

Byłam... surowa. Nie miałam pojęcia, co się wokół mnie dzieje, ale kierował mną bardzo silny instynkt. Pomagali mi ludzie z wielkimi umiejętnościami. Praca na planie u Larsa była wymagająca, sposób, w jaki nagrywano kolejne ujęcia, wymagał ode mnie całkowitego zanurzenia się w rolę. Zatapialiśmy się w postaci coraz głębiej i głębiej, właściwie nas nie opuszczały. Taka aktorska inkubacja. Zabrałam z planu „Przełamując fale" zrozumienie, co znaczy być tak prawdziwym, jak to tylko możliwe. W mojej późniejszej karierze tamto doświadczenie zawsze było dla mnie punktem odniesienia. Niejednokrotnie dostawałam scenariusz i myślałam sobie: „Co za nadęta kupa gówna!". Dzisiaj... Na pewno jestem grubsza (śmiech). Mam też zdecydowanie większe umiejętności. Ale cały czas potrafię odnaleźć w sobie wrażliwe wnętrze niezbędne do zbudowania wielowymiarowej roli.

Czy dziś tych wielowymiarowych kobiecych ról jest więcej, niż kiedy zaczynała pani przygodę z filmem?