Nikt już nie tęskni do wsi

Mamy najwięcej strzeżonych osiedli w Europie. Czy to pokłosie chłopskiego zwyczaju grodzenia chałupy?

Kacper Pobłocki, etnolog:

Nie zostało w nas już nic z chłopa. „Warszawa to miasto, w którym na ulicy nikt nie gwiżdże,  nie śpiewa, a nawet k..wy chodzą poważne jak matrony" – taką opinię przedwojennego turysty z Chorwacji przytacza historyk Błażej Brzostek. Polska przestrzeń publiczna jest ponura i hierarchiczna. Mamy poczucie, że w miejscach publicznych musimy się zachowywać porządnie, to znaczy nie swobodnie. Widać to wyraźnie w dyskusjach o tym, dlaczego tak nas irytują głośni i chamscy brytyjscy turyści, masowo odwiedzający polskie miasta. Jan Nowicki nazwał ich nawet „nowymi barbarzyńcami". Mają oni bowiem zupełnie inną kulturę przestrzeni publicznej i odmienne wzorce zachowania się w niej. W polskiej knajpie wszyscy siedzą przy stolikach, w brytyjskiej stoją w kupie i gadają głośno. Tam klasy „niższe" nie czują ani przymusu „porządnego" zachowania  i udawania tym samym kogoś innego, ani siedzenia cicho, by nie zajmować sobą przestrzeni publicznej. Inaczej w Polsce. Tu  ludziom o wyższej pozycji wolno więcej niż innym. Gdy osoba z nizin społecznych klnie, nazwiemy ją chamem. Gdy tak samo klnie znany artysta, jest po prostu cool. A wracając do kwestii grodzenia: nie ma w tym nic wiejskiego.

„Kargul,  podejdź no do płota, jako i ja podchodzę"?

Cytuje pani Pawlaka z „Samych swoich", mając na myśli kłótnie o miedzę. A ja mówię o murach obronnych otaczających miasto, daleko potężniejszych niż zwykły płot.  Miasto od reszty świata oddzielały mury, za które wyrzucano ludność uznaną  za gorszą, na przykład Żydów.

A moda na grodzone osiedla przyszła zza oceanu, nie ze wsi. Pierwsze polskie strzeżone osiedle przywieziono w kontenerach i poskładano w podwarszawskim Piasecznie, jako „kawałek Ameryki". To zjawisko napędzane przez snobizm, nie strach. Statystyki mówią, że strzeżone osiedla wcale nie są bezpieczniejsze niż otwarte. A jeśli szuka pani chłopa w dzisiejszym „miastowym", znajdzie go pani raczej w kapuścianej suburbanizacji na obrzeżach miast. W miejscu dawnych zagonów kapusty stawia się domy, dzieląc działki zgodnie z granicami uprawnych pól. Krajobraz jest tam bardzo postwiejski. Inaczej z kulturą. Od 1966 roku 50 procent z nas mieszka w mieście, a większość naszych zwyczajów niewiele ma wspólnego z tym, jak żyło się na wsi.

Ale na każdym rogu stoi knajpa z szyldem Swojska Strawa czy Chłopskie Żarło.

Tylko że ulubiony przez nas klasyczny schabowy nie ma z wsią nic wspólnego. Wieprzowina to jedzenie mieszczuchów. Na wsi mięso było daniem luksusowym i jedzono go bardzo mało. W wieku XIX było to średnio 6 kg rocznie: świniak zabijany na Wielkanoc  i trochę wołowiny, gdy krowa nie dawała już  mleka i można było ją zabić. Ale już za Gomułki statystyczny Polak zjadał ponad 50 kilogramów mięsa rocznie. To za PRL rodzinę robotniczą od inteligenckiej można było odróżnić po tym, że ta pierwsza jadła mięso odświętnie, a druga co dzień. Na wsi symbolem obfitości był raczej groch czy pasternak. Zresztą zjawisko „obżerania się" też jest wybitnie miejskie. W tradycyjnej polskiej wsi, zwłaszcza tej biednej, nie było indywidualnych posiłków i jedzono ze wspólnej misy. Trzeba było zatem jeść wolno, aby nikt nie zjadł więcej od innych. Konsumpcja na wsi była bardzo egalitarna.

Dziś nawet na wsi nie jadamy już ze wspólnej misy...

Nie ma już także w Polsce czegoś takiego jak wieś, bo ona jest totalnie zurbanizowana. Tak samo się ubieramy i wszyscy mówimy telewizyjną polszczyzną. Podobnie w architekturze: dom wiejski niczym nie różni się od tego z dzielnicy willowej czy przedmieść. Chłopska kultura zniknęła w latach 60., gdy pojawili się rolnicy. A  termin „rolnik" jest już miejski  z samej racji bycia zawodem. Rolnik uprawia żywność, ale jego jestestwo nie jest zdominowane przez życie na wsi. Kilkadziesiąt lat temu było jednak inaczej, bo chłop od mieszczucha różnił się znacząco: odmiennie się zachowywał, mówił  i ubierał. Nosił się kolorowo, a w mieście panowała zwykle moda na czerń. Teraz gdy spotkam panią na ulicy, nie zgadnę, skąd pani jest...

Ze wsi. Jak lwia część obecnych mieszkańców miast. Rodowici mieszczanie masowo ginęli podczas wojny lub emigrowali. Większość obecnych warszawiaków to przecież słoiki...

Owszem, tyle że taki słoik ma w sobie więcej szlachcica niż chłopa. Polską kulturę miejską narzuciła bowiem inteligencja o bardzo klarownych korzeniach szlacheckich, która po wojnie przeniosła się do miast. Nie była to grupa liczna, za to bardzo wpływowa: pracownicy uniwersytetów, redaktorzy gazet, artyści. To oni, mając do dyspozycji telewizję, radio, prasę, tworzyli kulturę PRL, która stała się przez to  systemem bardzo inteligenckim. A okres 1950–1980 był czasem żywiołowej urbanizacji.

Paradoks PRL polegał  jednak na tym, że kraj się oficjalnie zurbanizował, ale tak naprawdę się zruralizował. Była to bowiem kultura szlachecka, ale wiejska, taka Cepelia. Najlepszym jej przykładem jest Nikodem Dyzma. Kim próbuje być Dyzma?

Arystokratą.

Właśnie. Wmówiono nam wtedy, że wszyscy pochodzimy od chłopa. To paradoks, że w czasie kiedy polska z kraju rolniczego stała się zurbanizowanym, większość polskiej kultury – filmów, książek czy artykułów w prasie – utrzymywała, że tożsamość Polaka wywodzi się ze wsi. Kazano nam czytać „Chłopów"  Reymonta czy „Nad Niemnem" Orzeszkowej. Stąd też fenomen filmu „Sami swoi", który i pani wcześniej przywołała. To wtedy po raz pierwszy arystokracja użyła argumentu, że napływowe mieszczuchy to de facto wieśniacy, niemający prawa do miast. Nie powinni być zatem jego pełnoprawnymi użytkownikami i decydować o kształcie miejskiej przestrzeni. Na tej fali rozpowszechniano w Europie pogląd, że bałkańscy Romowie trzymają konie w wieżowcach, a brytyjscy górnicy, nie wiedząc, do czego służy łazienka, składują tam węgiel. Polscy emigranci ze wsi mieli dla odmiany hodować w blokach świnie i drób. Ale tak naprawdę były to incydenty. Ludzie uciekający ze wsi nie lubili jej. A ich stosunek do niej nie był nostalgiczny. Porzucali zatem wiejskie zwyczaje, entuzjastycznie podchodząc do nowych.

Czyli jakich?

Zależy od miasta. W Warszawie działała grupa inteligencji, silnie definiująca, czym jest miejskość. A była to grupa wychowana w bardzo konserwatywnym etosie szlachty. Powojenne elity w Polsce nie znały miasta i miejskości, uważając ją za coś obcego. Łatwiej było im narzucić własną kulturę, przenieśli zatem dworki do miast. A niepotrafiących zachować ich standardów i nietrzymających fasonu uznali za niegodnych życia po miejsku. Stąd jednym z kluczowych haseł epoki stalinowskiej było „chuligaństwo". Chuliganem był ten, kto nie spełniał norm „kulturalnego" zachowania. Jednym z argumentów przeciwko „napływowym" była też ich rozwiązłość seksualna, bo kultura wiejska była w tej kwestii dosyć liberalna. Wystarczy poczytać  relacje z Festiwalu Młodzieży Socjalistycznej w 1955 r., na który przyjechało 144 tys. ludzi, głównie obcokrajowców.

Tuż przed „odwilżą" z 1956 roku...

Tak. Władze komunistyczne rozwiesiły wtedy na mieście plakaty z hasłami „kochajmy się" i były zaskoczone, że młodzi ludzie brali to dosłownie. Oburzona inteligencja relacjonowała, że ludzie na ulicy zachowują się głośno i swobodnie, a polskie dziewczyny sypiają z zagranicznymi turystami. Co więcej, z depeszy ambasadora francuskiego wynika, że musiano otworzyć wtedy specjalną klinikę aborcyjną, by usuwać ciąże, w jakie polskie dziewczyny zaszły z chłopakami innej rasy.

A w miastach robotniczych, gdzie nie było inteligencji?

Polską kulturę miejską narzuciła inteligencja o korzeniach szlacheckich

Kultura  kształtowała się spontanicznie. Weźmy na przykład Łódź. Była ona rodzajem tygla: w pracy mówiło się po niemiecku, w domu po polsku i żydowsku. Kultura polskich chłopów mieszała się z  żydowską i niemiecką. Totalny miszmasz. Proszę sobie wyobrazić, że rewolucję 1905 roku rozpoczęli Żydzi podczas obchodów Bożego Ciała! Jeszcze długo po wojnie Łodzią rządziło oddolnie pokolenie majstrów, którzy kryjąc maszyny we własnych domach, uchronili je przed wywózką do Niemiec, a po wyzwoleniu uruchomili miasto. Tam też odbyły się w latach 1945– 1948 pierwsze antykomunistyczne strajki. Był to taki oddolny spontaniczny patchwork, bardzo mocno związany z ulicą. Nie z domem i rodziną, jak obecna kultura miejska, w której każdy ma swój dom i pokój. Wtedy tego nie było.

Dlaczego?

Bo cała rodzina mieszkała zwykle w jednym pomieszczeniu. Z konieczności zatem większość czasu spędzano na ulicy. Miasto było więc potwornie zatłoczone. Tramwajem jeżdżono „na łebka", czyli przyczepionym na zewnątrz. Trudno sobie wyobrazić, że ludzie nie mieli wtedy  prywatności, bo brakowało przestrzeni pozwalającej na odosobnienie. Teraz na ulicach jest pusto, a ludzie siedzą w domach. Wtedy całe życie miejskie było życiem publicznym. Stara kultura miejska była kulturą tłoku, politykowania, gadulstwa. Także ideologicznej różnorodności, co mocno podkreślają we wspomnieniach ówcześni „napływowi".  Na wsi jedyną ideologią był Kościół katolicki. Tu działali też narodowcy, socjaliści, mariawici czy zielonoświątkowcy. Czytała pani Tyrmanda?

Tylko „Złego"

Właśnie tam świetnie opisuje cały ten kocioł, tłok, rozpychanie się łokciami. Kwitło też wtedy życie towarzyskie, bo w mieście do pracy się chodziło, a czas wolny pozostawał do dyspozycji. Była to dla robotników nowość, bo na wsi folwarcznej, a taki system panował u nas do 1945 roku, to „pan" był władcą życia chłopa. Szlachta kontrolowała czas pracy i czas wolny. Tyle że przedwojenne życie miejskie w niewielkim stopniu obracało się wokół rodziny i domu. Młodzi uciekinierzy ze wsi miewali traumatyczne doświadczenia związane z rodziną. Raz, że emocjonalna więź z matką czy ojcem była słabsza, bo zwykle wychowywało ich starsze rodzeństwo, a dwa, że rodzina kojarzyła im się z wyzyskiem. Dlatego kultura miejska opierała się na relacjach sąsiedzkich, które stały się ważniejsze niż więzy krwi. Na wesela zamiast krewnych schodziła się cała ulica. Chrzestnymi też najczęściej bywali sąsiedzi. Dopiero komuniści zabili sąsiedzką wspólnotę, przenosząc ludzi do bloków.

Rodzina została wtedy zamknięta w czterech ścianach, lecz stało się też coś jeszcze: zyskała rangę jednostki nadrzędnej, organizującej życie społeczne. Władze uzmysłowiły sobie bowiem , że nie da się  kontrolować i okiełznać  młodzieży masowo uciekającej ze wsi do miast. Hotele robotnicze opisywane były wtedy jako „Pekin", siedlisko rozpusty. Wymyślono więc, że zrobi się z tej młodzieży ojców i matki, by posadzić ich w czterech ścianach przed telewizorem, a wtedy będzie łatwiej nad nimi zapanować. I to się w dużej mierze udało. Teraz rodzina sama zamyka się w domku na przedmieściach...

Może tęskno jej  jednak za chłopskością  i sielskością  wsi...

Raczej za szlacheckością. Jeździłem kiedyś rowerem między Krakowem a Budapesztem. A było to bardzo  pouczające doświadczenie. Oto na Słowacji mijałem zwartą wioskę, potem  długo nic, potem kolejną, równie zwartą, potem nic, itd. Gdy wjeżdżałem do Polski, zaczynałem bezustannie mijać pojedyncze domy i posiadłości stojące  przy drodze i na horyzoncie. Jaki stąd wniosek? „Każdy szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie".