Niewygodne dziedzictwo księdza Jerzego Popiełuszki

W rocznicę śmierci błogosławionego księdza Jerzego Popiełuszki Piotr Zaremba w „Plusie Minusie" zastanawiał się, w którym z nurtów Kościoła w Polsce odnalazłby się dziś zamordowany kapłan. Podzielam pogląd publicysty, że najprawdopodobniej bliski byłby Radiu Maryja. Do przekonania tego skłania mnie historia cichej katastrofy, jaka po 1989 r. spotkała duszpasterstwa ludzi pracy. Praca jest pierwszym obszarem życia człowieka, w którym biskupi polscy pogodzili się z sekularyzacją.

Degradacja spraw pracowniczych

Komisja episkopatu do spraw duszpasterstwa ludzi pracy została powołana przez prymasa Wyszyńskiego trzy miesiące przed strajkami sierpniowymi w maju 1980 r. Dokładnie wtedy ksiądz Jerzy Popiełuszko rozpoczął swoją misję w parafii św. Stanisława Kostki na warszawskim Żoliborzu. Profetyzm aktu powołania komisji podkreśla fakt, że jak wspomina Kinga Dunin, w maju 1980 r. na zjeździe Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w Łodzi Jadwiga Staniszkis dowodziła, iż w przewidywalnej perspektywie nic się nie wydarzy, albowiem w społeczeństwie nie ma potencjału rewolucyjnego.

Po wprowadzeniu stanu wojennego duszpasterstwa ludzi pracy przeżywają swój rozkwit, są bowiem jedną z nielicznych i bezpiecznych możliwości jawnego działania zdelegalizowanej „Solidarności".  W 1990 r. we Wrocławiu odbył się organizowany przez kardynała Henryka Gulbinowicza Kongres Ludzi Pracy, który zgromadził ponad 1000 uczestników. To był łabędzi śpiew Kościoła w obszarze życia zawodowego swoich wiernych.

Po upadku komunizmu Kościół w Polsce stracił z pola widzenia sprawy pracownicze i oceny tej nie mogą zmienić dwa w ostatnich 25 latach listy duszpasterskie, dotykające pracy przede wszystkim w wąskim aspekcie bezrobocia, a także zawadzające o tę tematykę okazjonalne wypowiedzi biskupów, najczęściej przy okazji 1 maja, sprawiając wrażenie jedynie wypowiedzi wizerunkowych jako przeciwwaga dla postkomunistycznych obchodów tego święta.

Biskupi rozpostarli parasol nad transformacją, czego wymownym podsumowaniem były słowa kończącego swoją „kadencję" krajowego duszpasterza ludzi pracy z ramienia episkopatu, arcybiskupa Tadeusza Gocłowskiego w 2008 r.: „Poprzez mądrą refleksję, popartą modlitwą w intencji budowy wolnej Ojczyzny, trzeba było wszystko reformować, poczynając od struktur państwa, aż po sprawiedliwą gospodarkę. Najtrudniej przychodziło nam przeprowadzanie w sposób sprawiedliwy i odpowiedzialny wielkiego dzieła prywatyzacji". Wypowiedź ta jednoznacznie pokazuje, że to nie z ludźmi pracy identyfikuje się posłany do nich delegat episkopatu.

W 1996 r. episkopat faktycznie zrywa z dziedzictwem społecznym Prymasa Tysiąclecia, obniżając rangę „zagadnienia"  poprzez likwidację komisji do spraw duszpasterstwa ludzi pracy. W hierarchii organów pomocniczych Konferencji Episkopatu Polski (komisje, rady, zespoły) sprawy pracownicze lądują aż o trzy stopnie niżej, bowiem od tamtej pory z ramienia tej instytucji za duszpasterstwa ludzi pracy ma odpowiadać biskup w randze delegata. Artykuł 54 statutu episkopatu w odniesieniu do delegatów zaznacza, że funkcja ta nie narusza kompetencji biskupów diecezjalnych (odnośnie do komisji, rad i zespołów nie ma takiego zastrzeżenia). Inaczej sprawę ujmując, wbrew z lubością przywoływanemu kiedy trzeba i nie trzeba świętemu papieżowi, a w szczególności jego encyklikom „Laborem exercens" oraz „Sollicitudo rei socialis", polscy biskupi uznali, że praca jako zagadnienie społeczne jest tematem za niskiej rangi, aby stała się stałym elementem spójnej polityki w skali całego Kościoła.

W dokumentach II synodu plenarnego z lat 1991–1998, który miał wytyczyć kierunki Kościoła w nowej rzeczywistości, duszpasterstwa ludzi pracy ledwie się odnotowuje, nie wskazując nowej ich formuły, ale sprawa niskich podatków – na co Kościół bezpośredniego wpływu nie ma – została w dokumentach synodalnych przywołana co najmniej pięciokrotnie. Czy może więc dziwić, że na coroczny zjazd duszpasterzy ludzi pracy w 30. rocznicę pierwszej pielgrzymki robotników, poprowadzonej we wrześniu 1983 r. na Jasną Górę przez księdza Popiełuszkę, przybyło ich rok temu mniej, niż mamy diecezji?

Szyderstwo episkopatu

W latach 80. przyjeżdżało ich pięć razy więcej. Ale nawet wtedy, gdy biskupi zabierali głos w konkretnych sprawach pracowniczych, potrafili go osłabić działaniami przeciwnymi. Tak było w przypadku wykupu przez konkurenta, celem likwidacji, fabryki kabli w Ożarowie w 2001 r. Mimo dramatycznej walki pracowników o uratowanie zakładu, werbalnie wspieranej przez prymasa kardynała Józefa Glempa, krótko po tym zdarzeniu nowy inwestor został zaakceptowany jako sponsor pielgrzymki papieskiej. Oglądanie jego logo w trakcie relacji medialnych z pobytu Jana Pawła II wierzący pracownicy z tej fabryki musieli odbierać jako wyjątkowe szyderstwo. Nie było nikogo, kto uświadomiłby biskupom, że tych pieniędzy pochodzących z brutalnej likwidacji miejsc pracy nie godzi się przyjmować. Czy przy takiej wrażliwości hierarchii na aspekt społeczny misji Kościoła ksiądz Jerzy odnalazłby się w jego centrum? Bardziej prawdopodobne, że stanąłby do walki, jaką Radio Maryja, mobilizując swoich słuchaczy, prowadziło z wykupem zakładów Tormięs celem ich zamknięcia i komercyjnego wykorzystania ich nieruchomości.

Bezsporny jest fakt, że Kościół w Polsce wbrew deklarowanemu stanowisku praktycznie pogodził się z przewagą kapitału nad pracą, nawet jeśli czasem ze względów wizerunkowych przebąkuje o sprawiedliwości społecznej. W okresie pokanonizacyjnym Jana Pawła II szczególnie przykro to stwierdzić, ale jego nauczanie, w szczególności zawarte w encyklikach „Laborem exercens" oraz „Sollicitudo rei socialis", nie przekłada się na realne działania Kościoła na poziomie zwykłych ludzi, jak to się dzieje w przypadku rodziny. Angażuje się on na jej rzecz w niedzielnych kazaniach, w wybuchających co jakiś czas gwałtownych sporach o ochronę życia czy wreszcie próbując wpływać na kształt ustawodawstwa. Tymczasem w sprawie pracy Kościół podpisał akt kapitulacji bez jednej bitwy.

Lecz nie tylko biskupi ponoszą odpowiedzialność za wycofanie się Kościoła z obszaru pracy zawodowej swoich wiernych. Żadna ze znaczących grup laikatu nie biła na alarm. Więcej, najgłośniej kontestujący linię episkopatu w innych sprawach „Tygodnik Powszechny" w popieraniu transformacji w jej balcerowiczowskiej wersji był znacznie radykalniejszy niż purpuraci. Środowisko „Tygodnika" uznało wiele niszowych tematów takich jak celibat czy antykoncepcja za ważniejsze dla siebie i Kościoła niż przeciwdziałanie degradacji stosunków pracy, która dotyczy znacznie większej rzeszy katolików. Nikt, kto miał ku temu możliwości, nie pomagał biskupom, nawet poprzez krytykę zaniedbań, w uświadomieniu wagi rodzących się problemów. Na przykład że tradycyjny model rodziny będzie ulegał erozji między innymi dlatego, iż rodzice żyją także w kręgu pracy zawodowej, w całkowicie zlaicyzowanym środowisku innych pracowników, którym Kościół nie wie, co poradzić trudnych w sytuacjach. Jak można wyznawać na zmianę dwa światopoglądy każdego dnia? Jeśli mający misję nauczycielską Kościół nie rzuca mi światła na takie sytuacje, może i w innych obszarach życia nie jest mi bardziej potrzebny niż instytucje świeckie?

Tymczasem wiele z wypowiedzi księdza Jerzego Popiełuszki wcale nie brzmi dziś anachronicznie i zupełnie nieźle pasuje do oceny obecnej rzeczywistości. Oto zestawienie fragmentów tylko z jednej mszy za Ojczyznę z ostatniej niedzieli kwietnia 1983 r. „[Praca] ma służyć człowiekowi (...). Stąd człowiek nie może być niewolnikiem pracy i w człowieku nie wolno widzieć tylko wartości ekonomicznych. W życiu osobistym, społecznym czy zawodowym nie można budować tylko na materializmie. (...) materia wychodzi z warsztatu pracy uszlachetniona, a człowiek staje się gorszy. (...) dlaczego praca często nie jest czynnikiem, który uszlachetnia człowieka? (...) dlaczego człowiek często jest tylko robotem, który ma obowiązek wykonywać plany i to najlepiej, jeżeli czyni to z zamkniętymi ustami? (...) [Bowiem] chciano przez dziesiątki lat, za wszelką cenę, programowo, urzędowo wyłączyć Boga z przebudowy  społeczno-gospodarczej (...). Jeżeli stwarza się ludziom pracującym sytuacje, w których – aby utrzymać kilkuosobową rodzinę – muszą brać dodatkowe etaty lub pracować w niedzielę, dokonuje się mordu na ludzkich sumieniach. Niszczy się rodziny. Okrada się dzieci z czasu, który rodzice powinni im poświęcić. (...) Wysiłek, praca wymagają wewnętrznego ładu, zdrowych zasad moralnych, a nawet bodźców i motywów religijnych, aby dobrze służyły człowiekowi. Ekonomia gospodarcza wymaga pomocy sił moralnych. (...) Nie może być dobrze w krajach, gdzie człowiekiem można poniewierać (...) gdzie ustawy są nie dla dobra człowieka, ale skierowane często przeciwko człowiekowi (...). Im bardziej chore jest państwo, tym więcej w nim ustaw i rozporządzeń. A więc może warto poszukać choroby gdzie indziej niż tylko w społeczeństwie?".

Tradycja PPS

Zastanawiające, że w czasach, w których brakuje przekładania katolickiej nauki społecznej na praktykę życia wiernych, hierarchowie, krzewiąc kult błogosławionego, nie uwypuklają społecznego przesłania księdza Jerzego, zawężając jego misję do – to prawda, że najważniejszego – wymiaru religijnego. O takim minimalizmie świadczą dokumenty kościelne wydawane przy okazji kolejnych rocznic związanych z księdzem Popiełuszką. Tymczasem wiele argumentów przemawia za tym, że społecznego zaangażowania księdza Jerzego nie można oderwać od jego wiary.

Damian Kalbarczyk, redaktor wydanej w 1981 roku książki „Wskrzesić Polskę, zbawić świat. Antologia polskiej chrześcijańskiej myśli społeczno-radykalnej 1831–1864", w rozmowie z publicystą magazynu „Nowy Obywatel" Krzysztofem Wołodźką stwierdza: „Kapelan »Solidarności« w książce znajdował idealne passusy, łączące język chrześcijaństwa z językiem lewicy, świetnie wkomponowane w kontekst kazań. Myślenie ks. Popiełuszki samo z siebie było bliskie tamtym radykałom, że między jego wiarą a odczuwaniem świata w kategoriach sprawiedliwości społecznej, troski o warstwy upośledzone były bardzo silne związki".

Bezspornie, wyżej wspomniana antologia kształtowała poglądy księdza Popiełuszki, skoro prosił znanych aktorów uczestniczących w mszach za Ojczyznę o publiczne odczytywanie jej fragmentów. Tym duchem były inspirowane pomysły założenia, celem upowszechniania katolickiej nauki społecznej, wszechnicy robotniczej, które próbował realizować we współpracy z prezesem zdelegalizowanego po wprowadzeniu stanu wojennego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Stefanem Bratkowskim. Razem z księdzem Teofilem Boguckim, proboszczem parafii św. Stanisława Kostki, planowali wybudowanie jej siedziby. W jednym z nielicznych wywiadów dla korespondentów zagranicznych ksiądz Popiełuszko powołał się na potrzebę kontynuacji przedwojennych uniwersytetów robotniczych, które należały przecież do tradycji Polskiej Partii Socjalistycznej, i który to fakt musiał być kapłanowi znany.

Oczywiście, przedstawiając duchownego z Żoliborza jako osobę przejmującą – w innych uwarunkowaniach – niektóre elementy tradycji socjalistów polskich, należy strzec się przed nadużyciem, skoro sam dziś nie może zabierać głosu. Można wyobrazić sobie równie uprawnioną, opartą na wyrywkach z jego kazań i działalności, narrację obecnych narodowców o księdzu Jerzym jako ich poprzedniku. Cztery lata działalności w warunkach uniemożliwiających nie tylko pełne wyartykułowanie, ale nawet ostateczne skrystalizowanie swoich poglądów to czas za krótki, by ktokolwiek bezspornie dowiódł swoich „roszczeń" do dziedzictwa po nim. Tym bardziej że ksiądz Jerzy podnosił również sprawy dalekie sercu lewicy społecznej, związane chociażby z ochroną życia.

Rzeczywiście, tylko Kościół może zapewnić to, żeby przekaz błogosławionego nie stał się na końcu elementem gry politycznej. Jednakże wyciszanie wszystkich, poza religijnym, aspektów przesłania księdza Popiełuszki może uczynić jego postać podobną do innych osób wyniesionych na ołtarze, które tak zostały przez apologetów oszlifowane, że straciły jakikolwiek wyraz i stały się dla wiernych niezrozumiałe. Jeśli Kościół chce uratować go przed takim losem, musi wyjaśnić, jakie konsekwencje jego wiara miała dla realnych działań na rzecz konkretnych, a nawet przyziemnych spraw, które dla zwykłego wiernego były wtedy i są dziś ważne. A to, niestety, na razie kiepsko Kościołowi wychodzi.

Mięso armatnie

Ostatecznie, jeżeli powyższa argumentacja kogoś nie przekonuje, na księdza Popiełuszkę można spojrzeć i tak: jeśli jego zaangażowanie społeczne było, tak jak u „wczesnego" Piłsudskiego, drogą do celów ważniejszych, jeżeli ludzi pracy traktował instrumentalnie jedynie jako taran przeciw komunizmowi, to nie podważając zasług kapłana, należy stwierdzić, że nie nadaje się on na ołtarze, a jego beatyfikacja była grubą pomyłką. Proponuję jednak postulatorom kanonizacji księdza Jerzego najpierw stanąć oko w oko z hutnikami i pielęgniarkami, których duszpasterstwa prowadził, i powiedzieć im wprost, że nie miał prosocjalnych poglądów, nie interesował się szczerze ich problemami i że byli dla niego tylko mięsem armatnim w wojnie z ateizmem.