Paweł Skuczyński: Mocniejsza autonomia klienta w relacjach z radcami prawnymi

Zmiany w kodeksie etyki radcy prawnego (dalej: KERP), które weszły w życie od 1 stycznia 2023 r., objęły m.in. stosunek do klienta. Nie są one rewolucyjne, ale co najmniej część z nich należy ocenić jako ważne. W sposób wyraźny zmierzają one do poszerzenia i zabezpieczenia autonomii klienta w relacji z radcą prawnym. Tym samym ograniczają paternalizm charakterystyczny dla wszelkich relacji z profesjonalistami.

Jaki model

Stosunek łączący prawnika z klientem jest w każdym przypadku inny. Determinuje go m.in. oczywiście rodzaj świadczonej pomocy prawnej, charakter sprawy, status prawny klienta, a także jego podstawa prawna. Ze względu na tę różnorodność etyka zawodowa jedynie w sposób ogólny określa, na jakich zasadach stosunek ten ma się opierać oraz jak należy kształtować wzajemne prawa i obowiązki stron. Zrekonstruowanie treści tych zasad oraz praw i obowiązków pozwala opisać normatywny model relacji między prawnikiem a klientem.

Czytaj więcej

Opinie Prawne

Paweł Skuczyński: Koniec współpracy radców ze spółkami kapitałowymi

W sposób wyraźny została ona uznana za nieetyczną, gdyż godzi w podstawowe wartości zawodu i zagraża opartej na zaufaniu relacji z klientem.

Ostatnie zmiany w etyce radców prawnych nie zmieniają tego modelu w sposób radykalny. Nadal jest on oparty na zasadach lojalności ukierunkowującej wszelkie działania radcy na dobro lub interes klienta (art. 8 KERP), niezależności zawodowej (art. 7 KERP), staranności wykonywania czynności zawodowych (art. 12 ust. 1 KERP) oraz zaufaniu podlegającemu ochronie (art. 45 KERP). Zmiany te wprowadzają jednak szereg praktycznych modyfikacji do tego modelu. Znaczna część z nich wzmacnia pozycję oraz zabezpiecza autonomię klienta.

Ważenie interesów

Na najbardziej ogólnym poziomie widać to w nowelizacji preambuły do KERP. Dotychczas stanowiła ona, że radca prawny wykonujący w sposób samodzielny i niezależny wolny zawód służy interesom wymiaru sprawiedliwości, jak również tym, których prawa i wolności zostały mu powierzone w celu ochrony. Nakazywała więc ona wyważać interes klienta z interesem wymiaru sprawiedliwości. Słusznie dostrzegając tę kolizję, w sposób budzący wątpliwości, zdawała się przyznawać pierwszeństwo interesowi wymiaru sprawiedliwości.

Obecnie stanowi ona, że radca prawny, wykonując w sposób samodzielny i niezależny zawód zaufania publicznego, służy dobru osób, których prawa i wolności zostały mu powierzone w celu ich ochrony. Pełni swoją misję społeczną z poszanowaniem obowiązków wobec demokratycznego społeczeństwa, zawodu radcy prawnego oraz wymiaru sprawiedliwości. W sposób wyraźny za zasadę posiadającą pierwszeństwo uznano więc lojalność w stosunku do klienta, a pozostałe relacje, w których znajduje się radca prawny i interesy z nich wynikające, uznano jedynie za możliwe źródło pewnych ograniczeń dopuszczalnych działań na jego rzecz.

Wymóg zgody

Fundamentalne znaczenie dla wzmocnienia pozycji i autonomii klienta ma przyjęcie ogólnej koncepcji jego zgody. Rozumie się przez to wyrażone przez klienta oświadczenie o akceptacji określonego sposobu działania lub zaniechania przez radcę prawnego w toku świadczenia pomocy prawnej, złożone po poinformowaniu klienta o okolicznościach stanowiących istotę danego działania lub zaniechania, jego skutkach, zagrożeniach z nim związanych oraz możliwych bądź wyłączonych przez taką zgodę działaniach alternatywnych (art. 5 pkt 9 KERP). Zgoda klienta może być więc wyrażona w dowolnej formie, ale zakłada się, że musi być ona w pełni świadoma. W związku z tym na radcy prawnym ciąży szereg obowiązków informacyjnych, które mają zagwarantować, że klient będzie rozumiał istotę i konsekwencje podejmowanych przez siebie rozstrzygnięć dotyczących prowadzonej sprawy.

Pojęcie zgody klienta nie jest nowe i było dotychczas znane w regulacji dotyczącej konfliktu interesów. Obecnie jednak konstrukcja ta znajduje zastosowanie do różnych elementów relacji prawnik–klient, a w szczególności do tak fundamentalnych, jak skierowanie sprawy do polubownego załatwienia lub dokonanie czynności procesowych obejmujących wniesienie pozwu, uznanie powództwa, zawarcie ugody czy cofnięcie powództwa (art. 44 ust. 2 KERP), a także zaniechanie informowania klienta o przebiegu sprawy i jej wyniku (art. 44 ust. 1 KERP).

Nie zdecydowano się natomiast na wprowadzenie obowiązku jej uzyskania na zaniechanie wniesienia środka odwoławczego. Nadal więc w tym zakresie na radcach ciąży jedynie obowiązek przedstawienia klientowi informacji o bezzasadności lub niecelowości wnoszenia środka odwoławczego od orzeczenia kończącego sprawę w danej instancji (art. 44 ust. 3). Wadą tego rozwiązania jest przede wszystkim brak określenia konsekwencji stanowiska klienta odmiennego niż treść opinii radcy.

Ponadto zgoda klienta jest niezbędna w przypadkach zastosowania barier informacyjnych jako sposobu zarządzania konfliktem interesów (art. 26a ust. 2 KERP), doradzania prawnego w sytuacji sprzecznych interesów (art. 29 ust. 2 KERP), informowania o wykonywaniu zawodu obejmującego prezentowanie wykazów lub oznaczeń klientów, ich opinii, komentarzy, referencji lub rekomendacji (art. 32 ust. 2 KERP), podawania w ramach przetargów lub konkursów informacji o sprawach prowadzonych na rzecz klienta (art. 33 ust. 4 KERP) oraz potrącenia przez radcę środków klienta z tytułu zapłaty wynagrodzenia z rachunku odrębnego na swój rachunek (art. 37 ust. 4 KERP).

Zasady komunikacji

Oprócz konstrukcji zgody klienta jego autonomię wzmocniono poprzez modyfikację obowiązków w zakresie informowania o przebiegu sprawy i jej wyniku. Przed nowelizacją informowanie miało następować na żądanie klienta, a zatem to klient powinien był inicjować kontakt z radcą prawnym, a milczenie ze strony tego ostatniego nie mogło być automatycznie uznane za naruszenie etyki zawodowej. Obecnie sytuacja ta uległa odwróceniu, ponieważ – jak wspomniano – radca prawny obowiązany jest informować klienta o przebiegu sprawy i jej wyniku w sposób z nim uzgodniony, w szczególności o skutkach podejmowanych czynności procesowych, chyba że klient wyrazi zgodę na odstąpienie od tego obowiązku (art. 44 ust. 1 KERP).

Radca powinien uzgodnić z klientem sposób jego informowania, a zatem jego zakres, tj. jakich zdarzeń czy czynności powinien on dotyczyć, względnie z jaką częstotliwością powinien następować kontakt, a także określić środki komunikacji, a więc, czy informowanie powinno następować podczas osobistych spotkań, drogą mailową, korespondencyjną czy telefoniczną. Dokonując uzgodnienia, należy kierować się przede wszystkim unikaniem nieporozumień.

Na tym tle istnieje także rozwiązanie szczególne dotyczące komunikowania się z klientem będącym jednostką organizacyjną. W takim przypadku to umowa z klientem lub odrębne oświadczenie klienta powinno wskazywać organy i osoby upoważnione do zasięgania od radcy prawnego stanowiska co do prawa i wyrażania zgody na podejmowane czynności zawodowe (art. 42 ust. 2 KERP).

Rozwiązanie polubowne

Jako wzmacniające pozycję klienta należy ocenić także nałożenie na radców prawnych – a w zasadzie przywrócenie na gruncie KERP – obowiązku przedstawienia klientowi informacji o pozasądowych możliwościach rozstrzygnięcia lub rozwiązania sporu, w szczególności w trybie mediacyjnym oraz arbitrażowym, o ile pozwala na to charakter sprawy (art. 44a KERP). Przed nowelizacją analogiczne postanowienie znajdowało się jedynie w regulaminie wykonywania zawodu radcy prawnego, mimo że jego materia ma wyraźnie etycznozawodowy charakter. Wypełniono w ten sposób istotną lukę.

Poszerzono tym samym zakres obowiązków informacyjnych radcy w stosunku do klienta, a ten ostatni zyskał co do zasady możliwość szerszego wyboru co do sposobu postępowania w jego sprawie.

Zawarcie umowy

Przesądzono także wyraźnie, że radca prawny obowiązany jest wykonywać czynności zawodowe wyłącznie na podstawie umowy zawartej z klientem, chyba że sprawa zostanie mu powierzona na podstawie przepisów prawa przez sąd lub inny organ lub na podstawie umowy z podmiotem wykonującym zadania publiczne w zakresie świadczenia nieodpłatnej pomocy prawnej, a także w innych przypadkach określonych w przepisach prawa. Radca prawny, w razie konieczności dokonania czynności niecierpiących zwłoki w przypadkach określonych w przepisach prawa, obowiązany jest do niezwłocznego zawarcia umowy z klientem (art. 43 ust. 1 KERP).

Zgodnie z § 19 ust. 1 regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego umowa o świadczenie pomocy prawnej zawarta z klientem powinna w szczególności określać zakres pomocy prawnej, wysokość wynagrodzenia lub sposób jego ustalenia oraz zasady ponoszenia opłat i wydatków, a także zasady komunikacji z klientem.