Zabójczy smog
Jakość powietrza w Polsce od lat nie spełnia norm określonych przepisami prawa, a tym bardziej znacząco zaostrzonych standardów, określonych przez zaktualizowane w 2021 r. wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia. Jak podała Najwyższa Izba Kontroli (NIK) w raporcie z 2018 r., Polska jest jednym z krajów UE z najgorszą jakością powietrza.
Z kolejnych raportów NIK, przygotowanych w latach 2020–2022, wynika, że działania władz nie prowadzą do poprawy jakości powietrza. Na przykład w ramach ostatniego raportu z 2022 r. dokonano oceny efektywności flagowego programu rządowego „Czyste powietrze”, którego celem jest m.in. finansowanie wymiany źródeł ciepła. Z analiz Izby wynika, że przez trzy pierwsze lata realizacji programu wymieniono tylko 2,4 proc. kotłów starej generacji na niskoemisyjne. W ocenie NIK oznacza to, że na planowany efekt poprawy jakości powietrza trzeba będzie czekać znacznie dłużej.
Toksyczne powietrze niesie ryzyko wystąpienia wielu schorzeń i zaostrzenia objawów niektórych chorób, w tym astmy, udaru mózgu, choroby wieńcowej, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. Przyczynia się do przedwczesnych porodów, niskiej wagi urodzeniowej noworodków oraz infekcji układu oddechowego, takich jak zapalenie oskrzeli czy płuc.
Prawo do zdrowego środowiska?
Mając na uwadze te fakty, szczególnie istotne są zarzuty skarżących związane ze złą jakością powietrza pod art. 8 Konwencji. Choć w jej tekście nie znajdziemy gwarancji prawa do zdrowego środowiska, to orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, powołując się na ten artykuł, uznało istotne elementy tego prawa. Z kolei dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach środowiskowych ma funkcję demokratycznego narzędzia ochrony środowiska. W konsekwencji bardzo ważne jest ustalenie, komu przysługuje legitymacja skargowa i jakie decyzje, działania i zaniechania mogą stanowić przedmiot skargi. Z analizy orzecznictwa strasburskiego wynika, że ETPCz jest tego świadomy, co ilustruje legitymacja skargowa przyznana organizacjom pozarządowym działającym na rzecz ochrony środowiska.
Skierowanie postępowania przed Trybunał to kluczowy etap prowadzonych przez Fundację ClientEarth postępowań strategicznych w obszarze jakości powietrza. To działanie prawne o charakterze systemowym, polegające na prowadzeniu postępowań sądowych w interesie publicznym. Celem jest zmiana prawa lub praktyki jego stosowania. Postępowanie przed Trybunałem jest szczególnie istotne w związku z rosnącym znaczeniem jego wyroków, ponieważ zobowiązanie do ich wykonania wynika bezpośrednio z Konwencji i wiąże członków Rady Europy, w tym Polskę.
Upodmiotowieni obywatele
Na uwagę zasługuje również aspekt upodmiotowienia obywateli. Są oni pozbawieni możliwości zaskarżenia przed sądem prawa lokalnego i nie mają realnego wpływu na kształt tak ważnych dokumentów, jak programy ochrony powietrza. Brak sądowej kontroli środków naprawczych, która byłaby inicjowana przez mieszkańców danego regionu indywidualnie czy w grupie, znacząco ogranicza ich prawa podmiotowe. Prowadzi również do przyjmowania przez władze wojewódzkie nieskutecznych środków naprawczych, a jakość powietrza nie poprawia się w tempie zgodnym z wymogami prawa.
