Kiedy mieszkałem w Holandii cztery dekady temu, partie polityczne były mocno zakorzenione w środowisku lokalnym. Katolicy, protestanci, socjaliści i liberałowie chodzili do odrębnych szkół, grali w hokeja w „swoich” klubach i czytali „swoje” gazety. Partie miały odrębne kanały w telewizji publicznej, odrębne związki zawodowe, nawet uniwersytety. W liberalnym uniwersytecie w Leiden, gdzie pracowałem, nikt ode mnie nie wymagał deklaracji lojalności wobec wartości chrześcijańskich, jak to było na protestanckim uniwersytecie w Amsterdamie. W Amsterdamie był też uniwersytet kontrolowany przez komunistów, gdzie liberałów z Leiden nie zapraszano. Wiadomo było, jaki program każda z tych partii popiera, choć po wyborach trzeba było ciężko negocjować kompromis, by stworzyć nowy rząd.

Dziś w Holandii wciąż istnieją stare partie i powstało parę nowych. Jednak żadna z tych partii nie ma już silnych korzeni w społeczności lokalnej. Wartości ideowe się zamazały, prasa i telewizja są w większości liberalne, w klubach sportowych dominuje pieniądz (a nie tradycja), związki zawodowe walczą o przetrwanie. Studenci wybierają uniwersytet z uwagi na lepsze kluby czy bary, a nie z uwagi na profil polityczny. Wszystkie partie walczą o jak najwięcej wyborców w centrum. Programy polityczne piszą specjaliści od sondaży. Profile liderów partyjnych są kształtowane przez specjalistów od PR. Obywatel może zmienić rząd, wrzucając kartkę do urny wyborczej, lecz nie jest w stanie zmienić polityki nowego rządu, bo zależy ona od giełdy, rynków, Komisji Europejskiej, banku centralnego czy właścicieli mediów prywatnych.

U nas partie nigdy nie miały silnych korzeni społecznych. Wielu wyborców raz głosowało na Millera, raz na Tuska, a raz na Kaczyńskiego. Spolaryzowane są głównie media i środowiska intelektualne. Wyborca od lat przełyka pakiet gospodarki neoliberalnej, choć w okresie kryzysu finansowego Tusk kazał zaciskać pasa, a Morawiecki podpisał się pod nowym trendem neoliberalnym, by „wyrzucać pieniądze z helikoptera”, najchętniej na swoich wyborców. Tusk czy Hołownia z tą strategią nie polemizują, a Zandberg jest skutecznie marginalizowany. Największe partie nie kwestionują wartości chrześcijańskich, wspólnie pomstują przeciw Putinowskiej Rosji i popierają NATO.

Co robić, gdy brak autentycznego dialogu z wyborcą i chęci do promowania programowych, a nie tylko partyjnych, alternatyw? Ulubionym zajęciem partii jest manipulacja systemem wyborczym i tworzenie wspólnych bloków wyborczych. Pierwsze to specjalność tych, którzy są przy władzy, bo opozycja nie ma większości, by zmienić prawo. Opozycja może się jednak zjednoczyć, by wykopać z siodła obecny rząd, a potem jakoś to będzie... Oczywiście trudno wrzucać do jednego worka wszystkie partie, lecz logika przedstawionych strategii nieuchronnie prowadzi do społecznej frustracji i narastania problemów gospodarczych, ekologicznych czy zdrowotnych. Obecna demokracja nie może istnieć bez partii, więc może trzeba zmienić sposób działania demokracji. Na lepsze partie nie ma już chyba co liczyć.

Jan Zielonka

Autor jest profesorem na uniwersytetach w Wenecji i Oksfordzie