Cień Polski Ludowej

To, jak odpowiadamy na pytanie: „kim jestem”, wiele mówi o nas jako o społeczeństwie. Badanie z przełomu września i października tego roku na reprezentatywnej próbie osób w wieku powyżej 15 lat pokazało, że zapytani: „kim jesteś”, nie umiemy wyjść z cienia Polski Ludowej. 26 proc. osób wybrało dla siebie spośród wielu określenie – „jestem człowiekiem Polski Ludowej”. Po 26 latach od wprowadzenia stanu wojennego, czyli od daty, gdy socjalistyczna Polska pokazała swoją umundurowaną siłę, i 18 latach od chwili, gdy okazało się, że socjalistyczne państwo już nie ma siły, nadal określamy się, wskazując na zdawałoby się zamknięty okres dziejów.

Zupełnie tak, jakby w 1936 roku niektórzy mieszkańcy południowej części kraju mówili: – „jestem człowiekiem Franciszka Józefa Habsburga”. Na początku jesieni 2007 roku były też osoby, które stwierdziły: „moja ważna cecha – to, że jestem człowiekiem »Solidarności«” (16 proc.). Ci przypominają mieszkańców dawnej Galicji, którzy w 1936 roku chwalili się: – knułem przeciwko Najjaśniejszemu Panu.

Nadal używamy odniesień do przeszłości, pokazując swoje przynależności. Kim obecnie są „ludzie Polski Ludowej” i „ludzie »Solidarności«”? Tych, którzy myślą o sobie: „jestem człowiekiem Polski Ludowej”, jest więcej niż „ludzi »Solidarności«”, ale 7 proc. naszych rodaków, odpowiadając, kim są, wskazuje na oba określenia. Nie są one rozłączne ani wykluczające; nie są jak ogień i woda. Stwierdzenie: „jestem człowiekiem Polski Ludowej”, nie wyklucza, lecz nawet sprzyja stwierdzeniu: „jestem człowiekiem »Solidarności«”. Przez analogię do roku 1936 mamy takich rodaków, którzy chwalą się: „jestem człowiekiem Franciszka Józefa, ale bardzo nielojalnym wobec Najjaśniejszego Pana”. Zwróceni ku minionym dniom określają siebie, pokazując swoje przywiązanie i niewierność.Podzielona lojalność znajduje odbicie w dzisiejszych przekonaniach politycznych. Nie ma grupy bardziej wyrazistej w wymiarze lewicy – prawicy niż osoby, które uważają się jednocześnie za ludzi Polski Ludowej i „Solidarności”. Jest tu najmniej trudności z ulokowaniem siebie w wymiarze „lewica – prawica” i najwięcej skrajnych prawicowych bądź lewicowych deklaracji. Natomiast osoby wskazujące swój solidarnościowy rodowód bez jednoczesnych ukłonów wobec Polski Ludowej najchętniej określają swoje poglądy jako centrowo-prawicowe lub uciekają od lewicowo-prawicowych samookreśleń.

Samo zaś stwierdzenie: „jestem człowiekiem Polski Ludowej”, nie skłania ku wyrazistym deklaracjom własnego politycznego credo. Popycha do odsunięcia lewicowo-prawicowych etykiet w opisie politycznych poglądów (54 proc.) i rzadziej każe twierdzić – jestem człowiekiem lewicy (14 proc.), niż przyznać – mam prawicowe przekonania (17 proc.).

Ciekawe, że ocena własnej sytuacji materialnej nie wzbudza westchnień za czasami Polski Ludowej. Osoby, które mówiąc, kim są w 2007 roku, nawiązały do minionych lat, nie stanowią grupy materialnie upośledzonej. Związek obecnej zamożności i wskazywania na solidarnościowy lub „polsko-ludowy” rodowód jest słaby. Stosunkowo najgorzej powodzi się tym, którzy jednocześnie zadeklarowali, że są ludźmi Polski Ludowej i ludźmi „Solidarności”, jednak różnice są małe.

Ze względu na wykształcenie grupą wyróżniającą się są osoby, które stwierdziły: moja ważna cecha – jestem człowiekiem „Solidarności”. Jedna z każdych pięciu osób o takiej identyfikacji może pochwalić się dyplomem szkoły wyższej. „Ludzie Polski Ludowej” mają gorsze wykształcenie niż reszta badanych.

Jednak to nie zamożność ani wykształcenie odróżniają „ludzi Polski Ludowej” od „ludzi »Solidarności«” i osób odwróconych tyłem do minionych dni. Także mało ważne okazały się przekonania dotyczące zasad sprawiedliwego podziału dóbr i poglądy o jednakowych żołądkach całej ludzkości. Ludzie Polski Ludowej częściej niż ludzie „Solidarności” i cała badana zbiorowość akceptują twierdzenie, że „najbardziej sprawiedliwym sposobem podziału bogactwa i dochodów byłoby dawanie wszystkim po równo”. Ze względu na akceptację tego egalitarnego przekonania nieznacznie odbiegają od poglądów całej zbiorowości.Skłonność do niwelowania nierówności dochodów widoczna jest w nieco częstszym odrzucaniu opinii, że różnice w bogactwie i zamożności są usprawiedliwione, pod warunkiem że na starcie wszyscy mają jednakowe możliwości. Wprawdzie nieco częściej akceptują opodatkowanie bogatych, żeby wspomagać biednych, jednak „ludziom Polski Ludowej” daleko do radykalizmu i zapału wyrównywaczy dochodów. Z samego oglądu odpowiedzi trudno byłoby się domyślić, że jedne mają źródło w nostalgii za Polską Ludową, inne zaś w pochwale jej zapaści. Przekonania gospodarcze w nikłym stopniu współwystępują z sentymentami historyczno-politycznymi.

„Ludzi Polski Ludowej” i „ludzi »Solidarności«” różni ocena przeszłości. Najbardziej podzieleni i skrajni w ocenach są ci, którzy pokazują swoje zakorzenienie w PRL i jednoczesną solidarnościową lojalność. Źle oceniają sposób rządzenia w okresie rządów komunistycznych podobnie często jak krytyczni „ludzie »Solidarności«” nieodczuwający PRL-owskich tęsknot, dobrze zaś oceniają sposób rządzenia w okresie rządów komunistycznych podobnie często jak „ludzie Polski Ludowej” niemający zrozumienia dla burzycielskich zasług „Solidarności”. Łączenie wody z ogniem, tj. identyfikacji z Polską Ludową i identyfikacji z „Solidarnością”, owocuje pomieszaniem i wyostrzeniem ocen rządów przed 1989 rokiem.

Ocena lat po 1989 roku różnicuje „ludzi Polski Ludowej” i „ludzi »Solidarności«” w stopniu mniejszym niż ocena wcześniejszego okresu. Czysta nostalgia za PRL, bez domieszek uznania dla zasług „Solidarności”, sprzyja zdecydowanie rzadszemu zadowoleniu ze sposobu, w jaki rozwija się demokracja w naszym kraju. Tłem do porównań są tu osoby, które wskazują na własną więź z „Solidarnością” lub powstrzymują się przed odniesieniami do przeszłości w opisywaniu tego, kim są w 2007 roku.

Ludzi mówiących o sobie: „jestem człowiekiem Polski Ludowej”, odróżnia od mówiących: „jestem człowiekiem »Solidarności«”, ocena sposobu rządzenia, ale nie stosunek do religii. Kościół katolicki darzą zaufaniem podobnie często i najbardziej są do siebie podobni ze względu na częstość wyrażania zaufania do proboszcza własnej parafii. Duchowe pokrewieństwo ludzi wiernych pamięci Polski Ludowej (bez odwołań do „Solidarności”) i „ludzi »Solidarności«” widać w podobnej i dużej gotowości zaznaczania, że religia jest ważna w ich życiu. Tych ostatnich, tj. ludzi „Solidarności” niemających sentymentu dla Polski Ludowej, nikt nie przebija w podkreślaniu, że życie ludzkie powinno być chronione od poczęcia do śmierci.

Najmniej skłonne wypowiadać się w obronie życia są osoby godzące jednocześnie ciepłe uczucia wobec PRL i myśl o własnym solidarnościowym rodowodzie. Nie pierwszy raz widać, jak próba pogodzenia w sobie dwóch różnych tradycji owocuje pomieszaniem w kwestiach zasadniczych, czyli w sprawach ważnych sporów ideowych.