Przede wszystkim można podziwiać dzieła wybitnych polskich malarzy: m.in. Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego, Juliana Fałata, Aleksandra i Maksymiliana Gierymskich, Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Henryka Siemiradzkiego, Artura Grottgera, Henryka Rodakowskiego, Olgi Boznańskiej. Ale także porównać je ze sztuką twórców francuskich, niemieckich, austriackich, rosyjskich. Tło europejskie tworzy ważny kontekst dla pokazania różnorodnych poszukiwań artystycznych w XIX wieku, od klasycyzmu do Młodej Polski.
To poszerzone spojrzenie na sztukę polską na tle europejskim było akcentowane już w poprzedniej galerii, która funkcjonowała przez 10 lat. Ale w nowej odsłonie Galerii Sztuki XIX Wieku zostało jeszcze bardziej rozbudowane, bo polscy artyści byli doskonale zorientowani w głównych artystycznych nurtach tamtego czasu. W czasach zaborów studiowali przecież niejednokrotnie na artystycznych uczelniach w Monachium, Wiedniu, Paryżu. Choć ich sztuka często miała wyraźne przesłanie - służyła ku pokrzepieniu serc i silne było w niej poczucie polskiej tożsamości, rozbudzające nadzieje na odzyskanie niepodległości, to zarazem podążała za nowymi powszechnymi zjawiskami artystycznymi.
Interesujących porównań znajdziemy wiele, np. w interpretacji tego samego motywu z historii wojen napoleońskich – bitwy pod Samosierrą z 1808 roku ze zwycięską szarżą polskich szwoleżerów, która utorowała drogę Napoleonowi do Madrytu. Obok siebie znalazły się jej przedstawienia sławnego francuskiego batalisty Horace Verneta – ze sceną po bitwie oraz kompozycja jego polskiego ucznia Januarego Suchodolskiego - niezwykle dynamiczna w momencie szarży (z postacią pułkownika Kozietulskiego na białym koniu).
Albo obserwując zestawienie w sąsiedztwie malarstwa dwóch przedstawicieli grupy Pont-Aven (skupionej w latach 1888-1890 wokół Paula Gauguina): Polaka Władysława Ślewińskiego i Francuza Paula Sérusiera. Obaj malarskie inspiracje czerpali z pobytów w Bretanii.
Wiek XIX zaskakuje bogactwem nurtów: klasycyzm, romantyzm, biedermeier, realizm, historyzm, akademizm, symbolizm, impresjonizm, modernizm, które były widoczne w malarstwie i rzeźbie. Dlatego w nowej galerii MNW powiększono wybór rzeźby, aby dialogowała z obrazami.
W narracji koncepcja Galerii Sztuki XIX Wieku nie uległa rewolucyjnej zmianie, ale pojawiły się w niej nowe wątki.
Największa zmiana nastąpiła w Sali Matejkowskiej. - Wycofanie „Kazania Skargi” Matejki, depozytu Zamku Królewskiego (dokąd dzieło zostało przeniesione) wymusiło przemyślenie na nowo tej część ekspozycji. - wyjaśnia kuratorka Agnieszka Rosales Rodriguez.
„Bitwa pod Grunwaldem” pozostała na swoim miejscu , ale jednocześnie pojawiło się nowy motyw - spotkania malarzy historycznych, szczególnie Jana Matejki i jego utalentowanego ucznia Maurycego Gottlieba.
Nowością jest też odsłona gabinetu Stanisława Wyspiańskiego, w którym prezentowane są jego wspaniałe pastele: „Chochoły” (zdające się budzić z zimowego snu i nieść nadzieję na odrodzenie wolnej Polski); „Widoki z okna pracowni” na podkrakowskie Błonia i Kopiec Kościuszki; melancholijny „Autoportret” i pełne czułości portrety żony i dzieci artysty („Macierzyństwo”, „Śpiący Staś”), a także portrety krakowskich artystów (Jan Stanisławski, Józef Mehoffer) i znajomych.
„Bitwa pod Grunwaldem” pozostała na swoim miejscu , ale jednocześnie pojawiło się nowy motyw - spotkania malarzy historycznych
Ze względów konserwatorskich wrażliwe na światło pastele będą sukcesywnie wymieniane, więc na ekspozycję trafi łącznie blisko 60 pasteli i prac graficznych z kolekcji MNW, ilustrujących różnorodne wątki twórczości Wyspiańskiego: paryskie doświadczenia, projekty monumentalnych witraży i polichromii, czy pokazujące inspiracje sztuką ludową i secesyjną dekoracyjnością form.
Więcej uwagi poświęcono również pracom Witolda Wojtkiewicza, jednego z głównych malarzy Młodej Polski, wizjonera, którego twórczość wykracza poza wiek XIX,
A na początku 2022 roku w galerii otwarty tu zostanie jeszcze Gabinet Fotografii - miejsce cyklicznych pokazów, przedstawiających dzieje i osiągnięcia fotografii oraz jej związki ze sztukami pięknymi. MNW ma wyjątkową w skali kraju kolekcję fotografii z XIX i początków XX wieku, obejmujący dagerotypy, odbitki na papierach, szklane negatywy i inne unikatowe prace.
Galeria, wypełniona po brzegi znanymi dziełami, jest jedną z najchętniej odwiedzanych w Muzeum Narodowym w Warszawie. Odwiedzający mogą więc sami tropić, co się zmieniło. Niektóre z prac pozostały na dawnych miejscach, np. rozświetlone słońcem dzieło Aleksandra Gierymskiego „W altanie”. Ale nie brak też przesunięć i ekspozycyjnych niespodzianek, jak m.in. pojawienie się w Sali akademizmu obrazu „Z rozkazu padyszacha” z 1888 roku Franciszka Żmurki, malowanego pod wpływem fascynacji Orientem.
