Hołodomor. Jak opisać apokalipsę

Tłumacze literatury ukraińskiej nie zwalniają tempa. Od inwazji rosyjskiej zwarli szyki i przekładają jedną książkę za drugą, na dodatek jedną ważniejszą od drugiej. Mają co tłumaczyć – dotychczas czytelnicy interesowali się literaturą naszych sąsiadów raczej w niszach. Teraz każde wydawnictwo chce mieć coś z Ukrainy.

W styczniu ukazała się powieść „Wiek czerwonych mrówek” Tani Pjankowej w przekładzie Marka S. Zadury (wyd. Mova). 37-letnia pisarka porwała się na wielki temat, stworzyła bowiem powieść o ludobójczej polityce Sowietów, która wywołała Hołodomor, czyli Wielki Głód w Ukrainie w latach 1932–1933 i miała przymusić ludność do kolektywizacji.

Czytaj więcej

Społeczeństwo

Ukraina upamiętnia ofiary Wielkiego Głodu

Dzień Pamięci o Hołodomorze obchodzony jest corocznie w czwartą sobotę listopada na mocy dekretów prezydenckich z 1998 i 2007 roku.

Tragedia ta dotknęła najbardziej prowincji – kto na wsi nie trzymał z partią komunistyczną ani nie włączył swojego gospodarstwa do kołchozu, obkładany był nieludzkimi podatkami. Rekwirowano dobytek, inwentarz oraz zapasy. Zginęło wówczas z głodu kilka milionów ludzi w Ukrainie i do dziś trudno oszacować skalę tej zbrodni.

Ryzykowne pomysły

Tania Pjankowa rozpisuje swą opowieść na głosy, czyniąc narratorami troje ludzi z wsi Macochy pod Połtawą, po wschodniej stronie Dniepru. Są to młodziutka Dusia, której ojca Sowieci wywieźli do łagru i została we wsi sama z bratem i matką – kołchoźnicą Hanną. Jest Swyryd, nieszczęśliwie zakochany w Hannie komunista, który łagodzi żal w objęciach młodej Tamary, która zachodzi w ciążę. Trzeci głos należy do Soli, żony Rosjanina, który przyjeżdża do Połtawy umacniać władzę sowiecką. Ona z kolei nie może pogodzić się ze śmiercią córeczki.

Z perspektywy Dusi i Swyryda w krótkich, kilkustronicowych rozdziałach, poznajemy krok po kroku historię wsi Macochy. Dowiadujemy się, jak wyglądały kolejne etapy głodzenia wiejskiej ludności; kim były pierwsze ofiary, kto zmarł potem i do czego są zdolni ludzie przyciśnięci głodem.

Opowieść Soli jest historią popadania w obłęd i odreagowywania macierzyńskiej straty w niepohamowanym obżarstwie. Kobieta staje się coraz bardziej otyła, aż mąż nie może na nią patrzeć. Zostawia ją lekarzom w podpołtawskim ośrodku psychiatrycznym. Sam po sąsiedzku ściga urojonych kułaków.

Powieść Pjankowej jest nierówna. Z jednej strony mamy tu porażający temat, wiarygodnie odmalowane okoliczności historyczne oraz przeszywające opisy postępującego głodu. Z drugiej autorka sięga po środki znane z gatunków nieadekwatnych do ciężaru tematu – melodramatu i powieści psychologicznej. Wątek Swyryda zakochanego w Hannie jest jakby wyjęty z książek o „zakochanych w getcie” czy „miłości w Auschwitz”.

Z kolei postać Soli, jej depresja połączona z fizjologicznym nienasyceniem wywołuje rozdźwięk, a może nawet niesmak. Gdzie otyłość, a gdzie śmierć głodowa? Rozumiemy, że chodzi o wzmocnienie efektu, ale pomysł ryzykowny.

Szczęśliwie jednak Pjankowa zręcznie potrafi wybrnąć z tej dwuznacznej sytuacji, w której się znalazła i za sprawą fabularnych rozwiązań na koniec powieści łagodzi nieprzyjemne wrażenie. Delikatnie się też obchodzi z tabu kanibalizmu, którego przypadki zdarzały się w tamtym strasznym czasie na Ukrainie.

W efekcie dostajemy powieść pomimo mielizn wartą przeczytania. Detale, z jakimi pisarka opowiada, co jeszcze można zjeść, kiedy do zjedzenia nie ma już nic, wywołują wstrząsające wrażenie. To chleb z liści, skórzane ubrania, a pies to już w ogóle święto.

Pod względem stylu dostajemy dużo poetyckiego języka. Szczęśliwie jednak Pjankowa nie przesadza z kwiecistością i zręcznie korzysta z metafory i niedopowiedzenia.

Najlepszy język

Nowa książka Ukrainki trafia do Polski tuż po tym, gdy mogliśmy przeczytać jedną z najważniejszych powieści historycznych poświęconych Wielkiemu Głodowi. To „Żółty książę” Wasyla Barki.

Barka urodził się w 1908 r. i Hołodomor widział na własne oczy, pod koniec wojny trafił do obozu przejściowego w Niemczech i stamtąd wyjechał na Zachód. Zmarł w 2003 r. w Nowym Jorku.

„Żółty książę” wydany jesienią przez Kolegium Europy Wschodniej w przekładzie Macieja Piotrowskiego 60 lat po premierze w Ameryce to książka, po której znać upływ czasu, a jednak ze względu na tematykę i wiarygodność opisów wciąż wstrząsa odbiorcą.

Czytamy o przymusowej kolektywizacji i zbiorowej odpowiedzialności za wyimaginowane grzechy kułactwa. Zapasów jest coraz mniej, rekwizycja (czytaj: rabunki) są coraz częstsze, a zewsząd patrzą wygłodniałe oczy donosicieli.

Barka odwołuje się do języka biblijnego, przez lata bowiem zajmował się tłumaczeniem Apokalipsy według św. Jana, ale też „Boskiej komedii” Dantego i tragedii Szekspira. Te wpływy widać w przekładzie Macieja Piotrowskiego. I chociaż nie jest to język, który dla współczesnego odbiorcy będzie ponętny, wydaje się, że wobec tak olbrzymiej tragedii narodu ukraińskiego, nie ma lepszego języka, by Wielki Głód opisać.