Cudowna moc życzeń i kolędy

– Składanie życzeń podczas Wigilii Bożego Narodzenia to zaklinanie rzeczywistości – mówi Anita Broda z Muzeum Etnograficznego w Warszawie. – Wierzymy, że wszystkie czynności w tym dniu mają znaczenie symboliczne i magiczne, a życzenia spełnią się w nadchodzącym roku.

[srodtytul]Proso, żeby nie chodzić boso[/srodtytul]

Jako pierwsi składają je goście. U progu domu mężczyzna woła: – Pochwalony! Daj Wam, Boże, szczęście, zdrowie z kolędą.

– Teksty te mogą się różnić w zależności od regionu Polski – zaznacza dr Katarzyna Smyk, kulturoznawca z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, która udostępniła „Rz” część swoich archiwalnych zbiorów dotyczących ludowych zwyczajów bożonarodzeniowych.

Czasem życzenia bywają rozbudowane: „Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok! Żeby wum się darzyło na dworze i w kumorze! Na kołeczku i w woreczku! Żeby się udała pszenica i żytko, jęczmień i owies – wszytko! Proso – byście nie chodzili boso. Reczka jak orzechowe ziarneczka. Ziemnioki jak buroki! Kapusta jak pnioki! A buroki jak chodoki. Bób jak żłób! Abyście w każdym kuntku mieli po cieluntku!”.

[srodtytul]Dzieciątko się rodzi, różowy kwiat wschodzi[/srodtytul]

Wśród zapomnianych zwyczajów był też taki, że w Wigilię rano chłopcy z ubranymi gałęziami iglastego drzewka, wchodząc do domu, winszowali: „Do Bóg szczęście! Na szczęście, na to Boże Narodzenie. Dzieciątko się rodzi, różowy kwiat wschodzi, a to Dzieciątko do nieba toruje. Najświętsza Panna Marja koronę gotuje. A ta korona w niebieskim stanie, co sobie życzy, życzycie Panie Gospodarzu, Pani Gospodyni niech sie wum to stanie. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”.

Potem chłopcy dostawali datek za życzenia – kolędę, która warunkowała spełnienie się życzeń. A w domu zostawiali gałąź, która leżała w honorowym miejscu cały rok.

– Obchody kolędnicze są jedną z najważniejszych form składania życzeń świątecznych – nie ma wątpliwości Anita Broda.

[srodtytul]Gdzie koza chodzi, tam się żytko rodzi[/srodtytul]

Na Kaszubach kolędowanie zaczynało się niegdyś wraz z początkiem adwentu. Z czasem zwyczaj ten przypisany został do drugiego dnia świąt, czyli św. Szczepana.

Wykonywane przez przebierańców pieśni nazwane zostały ludową noworoczną kolędą życzącą. Adresatami kolęd-życzeń byli zwykle gospodarz, gospodyni, panna i kawaler. – W pieśniach dla gospodarzy spotykamy się z symboliką hodowlano-agrarną, a w pieśniach dla młodych – z sensami zalotnymi – wyjaśnia dr Smyk. – Gospodarzom miały przysporzyć urodzaju i pomnożenia bydła, młodym zaś – spełnionej miłości i szybkiego ślubu w ciągu roku. A wszystko przedstawiane jest z wykorzystaniem magii obrazu spełnionego, to znaczy, że w nowym roku zdarzy się to, co w kolędzie już się zdarzyło.

[srodtytul]Kolędniczy niedźwiedź już nie śmieci[/srodtytul]

Kolędnicy chodzili z żywymi zwierzętami (koń, byczek), z maszkarami (kozą, misiem, bocianem, wężem) lub z gwiazdą. „Gdzie koza chodzi, tam się żytko rodzi. Gdzie koza rogiem, tam żytko brogiem” – winszowali. Popularne były również większe widowiska z herodami lub z krakowskim weselem.

Obecnie tradycja kolędowania zanika. – Nie istnieją już zamknięte i zżyte ze sobą społeczności. Świętowanie ma charakter indywidualny, rodzinny – tłumaczy Anita Broda.

Zdaniem Katarzyny Smyk wpływ na to mają też względy praktyczne i wygoda. – Zmieniły się nasze izby i do idealnie posprzątanych na święta domów mało kto wpuszczał w pewnym momencie kolędników, którzy – jak np. kolędniczy niedźwiedź owinięty grochowinami czy słomą – śmiecili – opowiada dr Smyk.

[srodtytul]Bufoniaste esemesy[/srodtytul]

Niektóre widowiska wymagały też wiele pracy: wyuczenia się długich ról, przygotowania rekwizytów i strojów.

– Świat się zmienia. Komercja weszła – uważa ksiądz Józef Poskrobko, proboszcz parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Hajnówce na Podlasiu. – Młode pokolenie wyobcowuje się z tradycji pielęgnowanej przez ich przodków z pokolenia na pokolenie. Zamiast ciepłych, płynących z serca kilku prostych życzeń coraz częściej wysyłamy do siebie bufoniaste rymowanki esemesami, mejlami – podkreśla ks. Poskrobko.

Są jednak miejsca w kraju, gdzie zwyczaj kolędowania nie zaginął.

W Zarzeczu na Żywiecczyźnie od 11 lat działa Stowarzyszenie Kulturalne Wakat. Co roku w dzień św. Szczepana grupa kolędników przebiera się w góralskie stroje i wyrusza na obchód gospodarstw.

Winszują i kolędują przy akompaniamencie heligonki (jeden z najstarszych typów akordeonu). – Wszystko odbywa się według starego lokalnego zwyczaju – mówi „Rz” prezes stowarzyszenia Mateusz Pindel. Zapewnia, że za każdym razem gospodarze są z takiej wizyty zadowoleni: – Wielokrotnie słyszeliśmy, że takich kolędników jak my to mogliby codziennie przyjmować.

[ramka][b]Kolęda dla gospodarza [/b]

Nowe lato, szczodre lato,

Nowy wieczór, szczodry wieczór.

A wyjdźże, wyjdźże, panie gospodarzu,

Bóg się szerzy w twym podwórzu:

Krówki ci się pocieliły,

Trzysta byczków popłodziły.

A te byczki białe nogi,

Białe nogi, złote rogi.

A cóż te byczki robić będą?