"Czy miałem obowiązek wykonywania rozkazów?"

Tekst z archiwum tygodnika "Plus Minus"

Gdy jesienią 1954 roku Rozgłośnia Radia Wolna Europa rozpoczęła emisję audycji Józefa Światło - zbiegłego na Zachód zastępcy szefa X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego - stało się jasne, że oto nadchodzi kres ministerstwa i przynajmniej najbardziej okrutnych oprawców.

Kilka tygodni później rozpoczęły się pierwsze - na razie organizacyjne - zmiany w ministerstwie. Poleciały także pierwsze głowy - 8 listopada 1954 roku aresztowany został Józef Różański - były dyrektor departamentu śledczego MBP. Oskarżono go o to, że: "(. .. ) jako dyrektor Departamentu Śledczego przekroczył granicę swych uprawnień i pełnomocnictw, wyrządzając przez to poważne szkody interesom PRL. "

Rok później, po zaledwie dwudniowym procesie skazany został na 5 lat więzienia. Jednocześnie na mocy amnestii złagodzono mu wyrok do 3 lat i 4 miesięcy. Tymczasem w lipcu 1955 roku rozpoczęto śledztwo przeciwko 5 dalszym oficerom MBP.

Jak się wydaje, tymi dwoma procesami chciano zakończyć sprawę rozliczeń zbrodni MBP. Wydarzenia XX Zjazdu KPZR, odwilż w ZSRR, a w Polsce śmierć Bolesława Bieruta zmieniły jednak sytuację. 23 kwietnia 1956 roku wszczęte zostało śledztwo przeciwko Romanowi Romkowskiemu - wiceministrowi MBP w latach 1948-1954 oraz Anatolowi Fejginowi - dyrektorowi X Departamentu MBP. Pierwszy z nich został aresztowany już w nocy z 23 na 24 kwietnia w Krakowie, gdzie pracował na stanowisku dyrektora administracyjnego w Zarządzie Budowy Sieci Elektrycznej. 24 godziny później w Warszawie aresztowano Fejgina.

W maju 1956 roku rozpoczęły się żmudne przesłuchania, trwające prawie półtora roku. Proces rozpoczął się 16 września w Sądzie Wojewódzkim dla miasta stołecznego Warszawy, przy drzwiach zamkniętych. Przesłuchano 115 świadków, zgromadzono kilkaset tomów akt sprawy.

W październiku 1956 roku VIII Plenum KC PZPR powołało specjalną komisję do zbadania odpowiedzialności partyjnej osób, które sprawowały nadzór nad organami bezpieczeństwa. W maju komisja przestawiła raport, w którym tak oceniano działalność oskarżonych:

"Romkowski, Różański, Fejgin stworzyli szczególny system prowadzenia śledztwa, polegający na tym, że najczęściej młodzi, niedoświadczeni oficerowie śledczy nie byli wtajemniczani w całość śledztwa, a otrzymywali od swoich zwierzchników z góry ustalone wycinkowe pytania i mieli zadanie prowadzenia badania tylko na okoliczności związane z tymi pytaniami i uzyskanie zeznań zgodnych z założonymi z góry koncepcjami.

Sytuacja ta stwarzała podatny grunt dla stosowania w szerokim zakresie przez aparat śledczy Bezpieczeństwa niedozwolonych metod, polegających na fizycznym i moralnym łamaniu człowieka przy wykorzystaniu wszelkich środków presji fizycznej, nacisku i szantażu. Podejrzanych przedstawiano oficerom śledczym jako najbardziej zaciekłych, przebiegłych i niebezpiecznych wrogów, którzy nie chcą przyznać się do swoich ciężkich zbrodni. Tak ustawiali aparat śledczy Romkowski i Fejgin. "

16 września 1957 roku w Sądzie Wojewódzkim dla miasta stołecznego Warszawy, przy drzwiach zamkniętych rozpoczął się proces oskarżonych.

Wszyscy trzej nie przyznali się do winy, zasłaniali się brakiem pamięci, wykonywaniem rozkazów, podważali wiarygodność świadków, przedstawiali siebie jako ofiary systemu. 11 listopada 1957 roku zapadł wyrok. Roman Romkowski i Józef Różański zostali skazani na 15 lat więzienia, a Anatol Fejgin na 12 lat.

3 października 1964 roku Rada Państwa ułaskawiła ich darowując resztę kary.

Fragmenty wyjaśnień Anatola Fejgina skierowanych z więzienia do Sądu Najwyższego.

Przede wszystkim muszę wskazać, iż Sąd całkowicie pominął okoliczność, że pełniłem obowiązki dyrektora Biura Specjalnego, a następnie Dep. XMBP, jako sensu stricto zawodowy wojskowy. Do pełnienia dalszej służby w MBP zostałem odkomenderowany z MON w 1950 r. , pozostawałem przez cały czas swej służby w MBP na ewidencji Departamentu Personalnego Ministerstwa Obrony Narodowej i rozkazem tegoż Departamentu zostałem wiosną 1954 r. zdemobililzowany, jako oficer Wojska Polskiego, co można było stwierdzić na podstawie bezspornych i autentycznych dokumentów. Tego wszystkiego Prokuratura i Sąd nie wzięły, czy też nie chciały wziąć pod uwagę, a przecież sądzę, że okoliczność ta miała i ma bardzo istotne znaczenie merytorycznoprawne.

Po drugie - mój bezpośredni zwierzchnik, gen. dywizji Stanisław Radkiewicz również był zawodowym wojskowym, czasowo odkomenderowanym do MBP, podobnie zresztą jak gen. Roman Romkowski. Byli oni więc nie tylko służbowymi, ale i wojskowymi przełożonymi moimi. Rozkazy Ministra BP były więc dla mnie nie tylko rozkazami służbowymi, ale i rozkazami zwierzchnika wojskowego, posiadającego w stosunku do mnie bardzo szerokie uprawnienia karno-dyscyplinarne. Nie mówiąc już o tym, że w MBP w ogóle obowiązywała dyscyplina wojskowa itd.

Dalej. Biuro Specjalne, anastępnie Dep. XMBP, mocą specjalnych rozkazów Ministra BP - gen. St. Radkiewicza i na podstawie uchwał Biura Politycznego KC PZPR otrzymało specjalne statuty-instrukcje, które szczegółowo określały kompetencje i zadania odnośnych jednostek BP, ustalały uprawnienia ich dyrektora, a co najważniejsze (z punktu widzenia wytaczanych mi zarzutów) ustalały, że jeżeli chodzi o zagadnienie aresztów, można uważać Prezydenta RP -- Przewodniczącego Rady Państwa za osobę postronną i nie uprawnioną do wydawania rozkazów służbowych np. dyrektorowi jakiegokolwiek Departamentu b. MBP, choć sam Minister Bezpieczeństwa Publicznego traktował go jako swego najwyższego zwierzchnika, meldował mu o działalności organów BP, otrzymywał wiążące dyrektywy dot. wszystkich dziedzin pracy organów bezpieczeństwa.

Trzeba również zupełnie abstrahować od sytuacji lat 1949-1954 i wcześniejszych, od norm, jakie w owym czasie obowiązywały, aby twierdzić, jak to uczynił Sąd Wojewódzki ferując wyrok, że wspomniana Komisja, we wspomnianym składzie nie była naszym zwierzchnikiem służbowym.

Dowolność, a nawet absurdalność tej oceny Sądu występuje jaskrawo nie tylko w świetle tego, co wie przeciętny obywatel naszego kraju, ale i w świetle zeznań świadków, którzy składali wyjaśnienia przed sądem.