Michał Szułdrzyński o filmie Pawlikowskiego Ida

Wbrew modzie i zachwytom większość prelegentów była krytyczna wobec tego filmu.

Helena Datner z ŻIH przekonywała, że film ten jest w pewnym sensie antysemicki. Zawiera bowiem szkodliwe antysemickie klisze żydokomunistki, która popełnia samobójstwo. Druga bohaterka zaś porzuca żydostwo i zostaje chrześcijanką.

Z pozycji feministycznych film skrytykowała Kinga Dunin, która też oburzała się na postać ciotki Idy, do której samobójstwa miały się przyczynić wyrzuty sumienia z powodu porzucenia dziecka. Samobójstwo Wandy Gruz miało wynikać z tego, że nie spełniła ona społecznie zakorzenionego ideału dobrej matki, poszła walczyć, a synka zabili Polacy.

Agnieszka Graff uznała obraz za polityczny, za swoistą odpowiedź na traumę, jaką w Polakach wywołać miała książka Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi". Film jednak, zamiast odpowiadać na problemy polsko-żydowskie, ucieka w transcendencję. Graff zwróciła też uwagę, że „Ida" powiela popularny na Zachodzie obraz dzikiego polskiego chłopa, który zabija Żydów i przejmuje ich majątek. Podkreślała, że istnieje tam zapotrzebowanie na obraz antysemickich Polaków, w co film się doskonale wpisuje.

Po co referuję tak skrajne punkty widzenia? Tuż po przyznaniu „Idzie" Oscara pojawił się w debacie publicznej argument o złej prawicy, która zamiast cieszyć się z nagrody, topi film w polskim piekiełku. Jako żywo, trudno krytykę ze strony Datner, Graff czy Dunin uznać za prawicową.

Tak, to prawda, duża część prawicy okrzyknęła „Idę" dziełem antypolskim właśnie ze względu na historyczny przekaz dotyczący zabijania Żydów przez Polaków. Ale wszak podziela podobny pogląd Agnieszka Graff, związana z Krytyką Polityczną.

Skądinąd krytyka płynąca z tak wielu źródeł jest raczej argumentem przemawiającym za artystyczną wartością filmu. Bo dobre dzieła mają to do siebie, że można je na wiele sposobów interpretować. Paradoksalnie więc to zaleta „Idy", że tak mocno dotyka lęków poszczególnych środowisk. Lewica dostrzega w tym filmie wątki antysemickie, feministki widzą w nim patriarchalne klisze, część prawicy – antypolskie.

Nie zgadzam się z Agnieszką Graff, że „Ida" jest filmem politycznym. Nie jest też historycznym, choć jest w nim pewne historyczne tło.

Fakt, że w naszym kraju obejrzało ten film w kinach niewiele ponad 100 tys. osób, pokazuje, że jakoś szczególnie nie przypadł on Polakom do gustu. Zrobił karierę w krajach, w których rozmaite konteksty i zawarte w nim aluzje historyczne i polityczne nie miały aż takiego znaczenia. Podczas wręczenia Oscarów reżyser Paweł Pawlikowski mówił, że chciał zrobić film o milczeniu i kontemplacji, wyciszony. Nie mamy powodu mu nie wierzyć.

Nie zmienia to tego, że „Ida" może mieć pewne polityczne konsekwencje. A ściślej, poważne konsekwencje dla polityki historycznej. Bo dziś – i to m.in. mówiłem podczas debaty w ŻIH – wszystkie państwa taką prowadzą. Dotyczy to nie tylko Rosji, która właśnie toczy bój o pamięć o końcu drugiej wojny światowej. Politykę historyczną prowadzą również Niemcy i bardzo dbają o spójność przekazu. Berlińskie Centrum Wypędzonych nie jest wyjątkiem, lecz właśnie dobrym przykładem świadomie budowanej narracji. Niedawne obchody rocznicy bombardowania Drezna przez aliantów również wpisują się w pewną rewizję historii.

W polskim interesie też jest prowadzenie polityki historycznej. Dość wspomnieć działania MSZ, które mają na celu walkę ze zbitką „polskie obozy".