Rzeka obojga narodów

W pogodne dni wysoko nad dachami Mielnika i Drohiczyna kołują roje jaskółek. Jak obliczyli ornitolodzy, na kilometr Podlaskiego Przełomu Bugu przypada przeszło 100 gniazd jaskółek brzegówek. Te gniazda to norki wydrążone w wysokim brzegu. A tego nigdy, za ludzkiej pamięci, nie tknął rydel czy łopata. Nie próbowano ich umacniać, nie prostowano rzecznego koryta, nie sypano wałów przeciwpowodziowych i nie budowano bulwarów.

W urwiskach nad Bugiem zakładają swe gniazda także rzadkie nad innymi rzekami zimorodki. – Właśnie zimorodek jest naszym hitem. To jeden z najbardziej kolorowych polskich ptaków – mówi z dumą Mirosław Popławski z Parku Krajobrazowego „Podlaski przełom Bugu”.

[srodtytul]Kogut trzech monarchów[/srodtytul]

Srebrny nurt Bugu rozlewa się tu swobodnie, tworząc niekończące się zakola i pełne wodnej roślinności starorzecza, zwane zabużami. To jedyna tak wielka (772 km, z czego 587 km w Polsce lub jako granica), wciąż dzika rzeka w nowoczesnej Europie. Nawet mosty w jej środkowym biegu można policzyć na palcach. Z brzegu „lackiego”, prawego na „ruski”, lub w przeciwną stronę, do niedawna jeszcze przeprawiano się tu płaskodennymi łodziami lub promami. Jeden z ostatnich wciąż kursujących promów zachował się w Niemirowie. O kilometr od ostatnich zabudowań tej starej osady, o której wspomina się w królewskich dokumentach już w XV w., ścieżkę biegnącą wzdłuż wschodniego brzegu rzeki przecina pas nagiej ziemi i graniczne słupy. Dalej wznosi się nad wierzchołkami sosen białoruska wieża strażnicza. Tu zaczyna się, patrząc w górę rzeki, odcinek, na którym Bug staje się rzeką graniczną. To jednocześnie, licząc z biegiem nurtu, początek jego podlaskiego przełomu. I miejsce, w którym granica państwa zbiega się z granicami Mazowsza i Podlasia.

– Po ostatnim rozbiorze Polski był to „trójstyk” trzech mocarstw zaborczych. Mówiono, że gdy zapieje kogut, słychać go w dwóch cesarstwach, rosyjskim i austriackim i jednym królestwie – pruskim – opowiada Wiktor Dacewicz z Gminnego Ośrodka Kultury w Mielniku.

Na granicy rzeka płynie w wąskiej dolinie o wysokich brzegach, między dwoma ścianami lasu. W Niemirowie, nad którym góruje zabytkowa dzwonnica i jasna, zdobiona stiukami fasada klasycystycznego kościoła św. Stanisława Biskupa, rozlewa się szerzej. Jej nurt, tworząc zakola i pętle wśród wierzbowych i topolowych łęgów przecina, płynąc doliną o szerokości trzech, czterech kilometrów, morenowe wzniesienia i polodowcowe wysoczyzny Podlasia. Odcinek przełomowy o brzegach sięgających 30 m wysokości, oddzielający Wysoczyznę Drohiczyńską na lewym brzegu i Siedlecką na prawym, ciągnie się od Niemirowa i Mielnika aż po Drohiczyn.

[srodtytul]Ostatnie takie kresy[/srodtytul]

Dawne Kresy Wschodnie to dla współczesnych Polaków mityczna ziemia przepastnych puszcz, nieprzebytych bagien, szlacheckich dworków, magnackich rezydencji, wieszczów i bohaterów narodowych. Dziś z owej krainy pozostał w granicach Polski jedynie skrawek – Podlasie. Ale wciąż można tu, zaledwie 150 kilometrów od Warszawy, odnaleźć niemało z dawnej kresowej legendy. Podlaskie powiaty są jak pomost, miejsce, w którym Wschód spotyka się z Zachodem. Tygiel kultur – polskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, tatarskiej – i kilku religii. W wielu okolicach, a są tu wciąż zarówno szlacheckie zaścianki, jak i wsie białoruskie, życie wciąż toczy się, jak wody Bugu, własnym odwiecznym torem. Nawet niebo, gdy patrzy się znad rzeki na białe fasady trzech barokowych kościołów i zabytkowej cerkwi w Drohiczynie, wydaje się tu wyższe i jaśniejsze niż w innych stronach.

– Wieczorami nad rzeką cisza w uszach aż dzwoni. Żyjemy tu sobie bez pośpiechu. Może rzeczywiście, jak mówią przyjezdni z Warszawy, czas się tu zatrzymał? – zastanawia się dyrektor miejskiego ośrodka kultury Urszula Tomasik.

Nadbrzeżne urwiska, schodząc tarasami ku rzece, tworzą w Drohiczynie naturalny amfiteatr, zwieńczony dachami domów, a wyżej, kościelnymi wieżami. „Mury ogromne wznosiły się nad Bugiem, jak gród warowny, jak rzymska twierdza królująca na wysokiej skarpie” – pisał Stefan Żeromski. Taką właśnie imponującą panoramę widzieli z rzeki kupcy i flisacy spławiający drewno i zboże starym szlakiem z Wołynia do Gdańska. I dziś nadal podziwiają ją kajakarze i wędrujący brzegiem Bugu turyści. Ale wyżej, gdy stanie się na krawędzi skarpy, złudzenie się rozwiewa. Na rynku jednego z najstarszych polskich miast, pogrążonego w niedzielnej poobiedniej drzemce, panuje niczym niezmącony spokój. Próżno szukać tu ratusza czy kupieckich kamienic. Przy uliczkach – ich układ niewiele zmienił się od wieków – na których nie widać przechodniów, wznoszą się niewielkie, często drewniane domy wśród kwitnących sadów. Trudno uwierzyć, że to historyczna stolica Podlasia i, przez trzy wieki, województwa podlaskiego, które zajmowało powierzchnię niewiele mniejszą od dzisiejszego terytorium Polski.

Drohiczyn jest jednym z czterech zaledwie miast „koronacyjnych”. Tu w XIII w. włożono koronę na skronie jedynego króla Rusi Daniela Romanowicza, prawnuka Bolesława Krzywoustego. Ale nie należy przypuszczać, że miejscowe kino Daniel zawdzięcza nazwę średniowiecznemu ruskiemu władcy. Nazwano je tak na cześć wychowanego w Drohiczynie i nadal z miasteczkiem związanego – ma tu na skarpie letni dom – Daniela Olbrychskiego.