Stare wraki sztabowe

Jest to drugie tego rodzaju odkrycie w wodach Atlantyku. Pierwszy wrak, także z okresu między II i IV wiekiem, odkryto w 1983 roku w Bretanii koło wybrzeży Cotes-d'Armor, 10 km od miejscowości Ploumanach. Tamten wrak przetrwał w bardzo złym stanie, ponieważ spoczywał płytko, na głębokości 10 m, rozbiły go fale, prądy i pływy. Nie udało się tam odnaleźć żadnych drobnych zabytków, jedynie 270 sztabek ołowiu – cały ładunek ważył nieco ponad 20 ton. W tym przypadku sztabki też były różnej wielkości, ważyły od 28 do 140 kg, i także były stemplowane. Widniejące na nich nazwy, cyfry i symbole umożliwiły ustalenie, że wytwórcami były zromanizowane plemiona celtyckie na Wyspach Brytyjskich.

Metalowe sztaby odkrywane w starożytnych wrakach nie zawsze trafiają do muzeum. W 1998 roku włoski płetwonurek odkrył na głębokości 28 metrów, 2 km od Sardynii, wrak rzymskiego oneraria magna – statku służącego do przewozu wielkich ładunków.

Archeolodzy ustalili, że poszedł na dno między 80 a 50 rokiem p.n.e., prawdopodobnie celowo zatopiony przez załogę, aby ładunek nie wpadł w niepowołane ręce. Ten ładunek to 1000 sztabek, każda o wadze 33 kg – łącznie 33 tony ołowiu. Włoski fizyk Ettore Fiorini, pracujący przy projekcie CUORE, postarał się o przekazanie na potrzeby laboratorium 150 takich sztabek, 4950 kg najczystszego na świecie ołowiu, 1000 razy mniej radioaktywnego od współcześnie wydobywanego metalu.

Do osłony takich urządzeń jak CUORE, w których bada się rzadkie cząstki elementarne (Cryogenic Underground Observatory for Rare Events – Kriogeniczne Podziemne Obserwatorium Rzadkich Zdarzeń), najlepiej nadaje się stary ołów, mniej radioaktywny od współczesnego. Wydobywany ołów (także ruda ołowiu) zawiera izotop ołowiu 210. Obróbka umożliwia usunięcie większości tego promieniotwórczego pierwiastka, ale część pozostaje. Okres jego połowicznego rozpadu wynosi 22 lata (w ciągu 22 lat znika połowa pierwiastka, po kolejnych 22 latach połowa tego, co zostało, itd.). W rzymskich rurach ołowianych sprzed dwóch tysiącleci ołów 210 rozpadł się już niemal całkowicie. Skąd wziąć taki ołów do współczesnych laboratoriów fizycznych? Właśnie ze starożytnego wraku.

Nie jest to jedyny taki przypadek, gdy fizycy wykorzystują znalezisko archeologiczne. Sztabki ołowiu wydobyte z XVIII-wiecznego wraku koło atlantyckiego wybrzeża Francji trafiły do CDMS (Cryogenic Dark Matter Search) w Minnesocie, gdzie posłużyły do budowy osłony wykrywacza ciemnej materii.