Zasady i tryb
Z kolei pojęcie „zasad i trybu" przeprowadzania konsultacji społecznych rozumiane jest w orzecznictwie w następujący sposób: „W uchwale podejmowanej na podstawie art. 5a ust. 2 u.s.g. rada gminy powinna m.in. określić: kto inicjuje konsultację, sposób i formę konsultacji, czas i miejsce ich przeprowadzenia, reguły ustalania wyników oraz sposób przekazania tych wyników do wiadomości społeczności lokalnej" (wyrok WSA we Wrocławiu z 10 maja 2013 r., III SA/Wr 140/13, LEX nr 1330077). Inne, wykraczające poza upoważnienie ustawowe sprawy ujęte w treści uchwały będą uznane za przyjęte z rażącym naruszeniem prawa i zostaną uchylone przez organ nadzoru.
Podkreślenia wymaga, że określając podmioty uprawnione do inicjowania procesu konsultacji społecznych można przyznać takie prawo szerokiemu kręgowi podmiotów. Z uwagi na istotę takiego działania administracji publicznej celowe jest przyznanie takiej inicjatywy podmiotom innym jak organy j.s.t. – mieszkańcom, organizacjom społecznym, przedsiębiorcom, itp.
Jednym z podstawowych problemów dotyczących konsultacji społecznej jest wyznaczanie zakresu osób uprawnionych do uczestnictwa w nich. Z przepisów ustaw samorządowych takie prawo przysługuje mieszkańcom j.s.t. Tymczasem kategoria mieszkańca wyznaczana jest w oparciu o przepisy prawa cywilnego zgodnie z którymi osoba fizyczna, by została uznana za mieszkańca musi przebywać w danym miejscu i posiadać wolę stałego przebywania tamże.
Niedopuszczalne wymogi
W praktyce orzeczniczej organów nadzoru i sądów administracyjnych utrwalił się pogląd, że nie jest dopuszczalne ustanawiania wymogu, od którego spełnienia zależne jest prawo do uczestnictwa w konsultacjach, w postaci figurowania w odpowiedniej ewidencji, np. rejestrze wyborczym lub zameldowania na pobyt stały lub czasowy na terenie danej j.s.t. (wyrok WSA w Gliwicach z 14 stycznia 2014 r., I SA/Gl 1291/13, LEX nr 1529502). Podobnie nie jest dopuszczalne wprowadzanie kryteriów opartych na wieku lub zamieszkiwania w danej części j.s.t. np. na terenie sołectwa, którego sprawy podlegają zaopiniowaniu w procesie konsultacji.
Takie pojmowanie kategorii „mieszkańca gminy" prowadzi w praktyce do sytuacji, w której prawo do uczestnictwa w konsultacjach społecznych przysługuje każdej osobie fizycznej. Jednostki samorządu terytorialnego nie mają podstaw prawnych do weryfikowania takiego przymiotu, stąd praktyczną podstawą do uznania za „mieszkańca" jest odpowiednie oświadczenie osoby zainteresowanej. Ponadto formułując wymagania w zakresie danych osobowych, które musi przedstawić zainteresowany mieszkaniec w związku z udziałem konsultacjach nie jest dopuszczalne np. sformułowanie wymogu podawania numeru PESEL (rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody lubuskiego z 7 marca 2014 r., NK-I.4131.28.2014.ABe, LEX nr 1436067).
Ciała pomocnicze
Praktyka stanowienia uchwał ws. konsultacji społecznych doprowadziła do powstania swoistych ciał pomocniczych organów j.s.t. nieznanych ustawom. O ile funkcjonowanie rad młodzieżowych i rad seniorów jest dozwolone przez ustawodawcę, to instytucja „rad ds. konsultacji społecznej" powstała w drodze samorządowej praktyki legislacyjnej. Zadaniem takich ciał jest monitorowanie lokalnej opinii publicznej i przedstawianie wniosków w zakresie tematów, które mogą zostać poddane konsultacjom społecznym. Innym zadaniem jest wspieranie organu wykonawczego j.s.t. w zakresie przeprowadzania konsultacji.