Od krajobrazów po akty kobiece

Ponad sto książek z Polski, Słowacji, Czech, Węgier, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii pokazuje rozwój nowego gatunku – albumów i photobooków – na wystawie „Fotoblok. Europa Środkowa w książkach fotograficznych” przygotowanej przez kuratorów Łukasza Gorczycę, Adama Mazura i Natalię Żak.

– Podzieliliśmy książki na sześć rozdziałów tematycznych – tłumaczy Natalia Żak. – Wychodzimy od tego, czym jest książka fotograficzna, potem mówimy o celach propagandowych, którym niejednokrotnie służyła w okresie odradzających się państwowości i później, podczas apokalipsy wojennej. A następnie o powojennych zmianach społecznych i obyczajowych, a także o życiu codziennym. Od socjalizmu aż po współczesność.

Książki fotograficzne narodziły się na przełomie XIX i XX wieku. Najstarsza z prezentowanych pochodzi z Estonii z 1897 roku. To album ze zdjęciami Heinricha Tiidermanna, przedstawiającymi miejscowe chóry i orkiestry. Autor tak był zafascynowany fotografią, że porzucił dla niej pracę nauczyciela.

W pierwszych dekadach XX wieku szczególną popularność zyskały publikacje krajoznawcze, które miały rozbudzać uczucia narodowe i przywiązanie do rodzimych krajobrazów. Wśród wydawnictw polskich do unikatowych należy pierwszy barwny album „Malownicza polska. Ziemia krakowska” z 1920 roku ze zdjęciami Tadeusza Rzący.

Malarskie kadry w technice autochromu przedstawiają zabytki i pejzaże, wyraźnie czerpiąc inspiracje ze sztuki. Warto tu przypomnieć, że kolorowe wydawnictwa fotograficzne stały się u nas normą dopiero w latach 70. XX wieku.

Wraz z emancypacją fotografii jako pełnoprawnej dyscypliny sztuki pojawiły się na przełomie lat 20. i 30. autorskie albumy fotograficzne skłaniające się ku awangardowym eksperymentom, jak na przykład wydany w Pradze album „Kobieta w świetle” Františka Drtikola z kobiecymi aktami.

Kontynuacją tego artystycznego nurtu w latach 60. była słynna „Fotografika” Edwarda Hartwiga z portretami, aktami oraz architektonicznymi i pejzażowymi impresjami. Przez lata uważano ją za modelowy, najważniejszy przykład polskiego albumu artystycznego, w którym zdjęcia przypominały grafiki, bo jak mówił autor: „Fotografia artystyczna jako dziedzina sztuki żywej naszych czasów przemawia do współczesnych swą nową formą ujęcia prawdy i piękna”.

Jednocześnie nie brak książek o charakterze dokumentalno-propagandowym, jak antywojenny album Leonarda Sempolińskiego „Warszawa 1945” z fotografiami ruin miasta – zapisem jego dramatycznych losów – czy też „MDM” z fotografiami Zbyszka Siemaszki, opiewający komunistyczną odbudowę stolicy w latach 50.

I współczesnym twórcom zdarza się przewrotnie nawiązywać do socrealistycznej propagandy. Rafał Milach w książce „The Winners” z 2014 roku opowiada o Białorusi Łukaszenki poprzez zderzenie portretów stylizowanych na przodowników pracy (najlepszych oraczy czy spawaczy, z których władze są dumne) z popkulturowymi wizerunkami miss i gwiazd.

W ostatnim rozdziale „Głos ulicy” dominuje fotoinstalacja przywołująca strajk w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku, który rozpoczął proces rozpadu bloku komunistycznego. Wykorzystano w niej powiększone zdjęcie Erazma Ciołka z książki wydanej wówczas na gorąco przez NSZZ Solidarność Region Mazowsze.

A ramą spinającą całość wystawy są dwa niemal abstrakcyjne współczesne zdjęcia Zbigniewa Libery, wychodzące od fotografii elementów książek.