{ 1 }

Bywają miasta i miasteczka, o których nie mówi się „dziura" z czystej kurtuazji. Ot, mimo, że rynek brudny i zapyziały, ludzie nieudacznicy i barany, drogi zryte dziurami jak kretowisko i tak dalej, przez wzgląd na to, że gdzieś się znajdzie przynajmniej jeden sprawiedliwy, który po trzech wódkach powie: „kocham to miasto", jakoś nie wypada mówić, że to grajdoł, brzydki skansen i w ogóle zadupie.

Ale przecież są, wszyscy to wiemy. W całej Galicji było ich do niedawna pełno. Kiedy przypadkiem zatrzymujemy się w takim mieście i już wychodząc z samochodu, zanurzamy obuwie w głębokiej na łokieć kałuży, naprawdę trudno powstrzymać spontaniczny ruch warg. Mózg, matecznik przyzwoitości, wzdryga się przed tym słowem, które musi paść, by było sprawiedliwie. Słowem niedobrym, ale w tym wypadku wyjątkowo trafnym.

Więc wargi wygrywają z mózgiem i wyrywa się na powietrze tych kilka dźwięków, które mogłyby się wydawać nieważne, gdyby nie emocjonalna barwa, jaką staruszek J.P. Sartre opisywał słowami „la nausée". Co ciekawe, terminu nie używał Albert Camus, mimo że Oran z jego młodości był jednym wielkim ściekiem, ale zostawmy Francuzów Francuzom. Wróćmy na polską prowincję. Dziś to już oczywiście absolutna przeszłość, lecz dobre kilkadziesiąt lat temu niemal wszystkie galicyjskie miasteczka idealnie mieściły się w tym iście sartre'owsko-gogolowskim katalogu zatęchłych dziur.

{ 2 }

Wędrowałem po nich co nieco, z potrzeby i przymusu. Oglądałem rozpadające się ruiny dawnych pysznych synagog, przyglądałem kościołom, ale przede wszystkim kamienicom, które wyjątkowo zgrabnie wymieniły w ciągu półwiecza zasiedlający je materiał ludzki. Ci w poplamionych chałatach opuścili jakoś nagle swe domy, by mogli się do nich wprowadzić okoliczni kmiecie, którzy już po dekadzie wyrzucili z pamięci, że mieszkają nie na swoim, przyzwyczaili się do apartamentów i poczuli wielkopańsko. Ale zapomnieli zamalować na futrynach drzwi ślady po mezuzach, skruszyć młotkiem gipsowe sztukaterie w nieco obcym stylu i wymazać do końca z szyldów dawnych sklepów hebrajskie litery. Gdyby to zrobili, łatwiej mogliby się prezentować jako gospodarze pełną gębą, godni następcy pokoleń mieszczańskich rodów.

Pal ich sześć, nie o nich tu będę pisał. Mam inną intencję. Kusi mnie apoteoza pewnego arcydzieła, które wywodzi się właśnie z samego serca tej prowincjonalnej kultury. Wywleczone z kałuż dziurawych ryneczków, utaplane w błocie, pomazane plamami po słoninie, w dziurawych butach i potarganych samodziałowych marynarkach.

Wiem, że tego świata już nie ma, że zastąpił go blichtr internetów, komputerów i konsol marki Sony. Ale nie zapomnę nigdy, jak gnając pewnego jesiennego wieczoru PKS-em do spragnionej miłości narzeczonej zatrzymałem się z przymusu na ryneczku rozsławionej przez Makuszyńskiego mieściny i wstąpiłem do lokalnej knajpki (baru?) w ściśle określonym celu. To, co tam ujrzałem, było najbardziej oszalałymi wariacjami na temat dantejskiego piekła. Podłoga pokryta grubą warstwą żywego, połyskującego odbitym światłem błota, w którym taplali się, brodzili, nurzali po pachy lokalni rolnicy. Większość miała na nogach gumowce, więc z błotem sobie radzili. Gorzej z gęstym tytoniowym odorem, bo piętro wyżej nad błotną laguną baru unosił się gęsty tuman gryzącego dymu. Z papierochów bez filtra oczywiście, które paliła cała ta armia podchmielonych włościan. Na głowach czapki, poniżej gruba szczecina niegolonych od tygodni bród, a pośrodku armia roztańczonych od taniego alkoholu oczu. Szczere, choć kłótliwe, figlarne momentami, kiedy indziej zawistne i bojowe. A w rękach straszna broń, kufle.

Otworzyłem drzwi, zanurkowałem do tego przybytku tylko na chwilę, by błyskawicznie wynurzyć się na powierzchnię. Zarejestrowałem obraz, wyskoczyłem jak oparzony i pognałem do autobusu. Taka była Galicja początku lat 80. Taka bez wyjątku, albo z małymi wyjątkami.

{ 3 }

Ten wyjątek to rzecz jasna Rzeszów. Centrum małego, lokalnego raju. Tak przynajmniej patrzę na to miasto dziś, kiedy lśni czystością ulic i odnowionymi frontonami historycznych kamienic. Ale czy w metropolii nad Wisłokiem było tak zawsze? Nie wiem, lokalni patrioci powtarzają, że miasto trzymało klasę, że gdzieś promieniował na nie splendor okolicznych rezydencji magnackich, bo przecież w samym Rzeszowie zamek Lubomirskich, w nieodległym Łańcucie gniazdo rodowe Stadnickich, potem Lubomirskich i Potockich. W Baranowie Sandomierskim Leszczyńscy i Wiśniowieccy, w Krasiczynie (to już nieco dalej) Krasiccy, Sapiehowie i tak dalej i dalej.

Jakoś świetnie czuła się magnateria w tej części Polski, budowała renesansowe i barokowe rezydencje. Projektował je Tylman z Gameren i inni sławni architekci epoki. I na dodatek, szczęśliwie dla narodowej kultury, większość z tych pomników dawnych czasów przetrwała. Oszczędziły je wojny i rewolucje, i choć lokalne chłopstwo, naziści i czerwoni rozkradli wiele magnackich skarbów, mury i polichromie przetrwały niemal nienaruszone. Okien nigdy nie wybito i może właśnie dzięki temu można w nich przy odrobinie szczęścia dojrzeć czasem w świetle wieczoru ubrane w wystawne kontusze cienie „Diabłów" Stadnickich, Ligęzów i Sanguszków, hetmanów i marszałków Rzeczpospolitej albo sławnych rokoszan jak J.S. Lubomirski. Gdzieś ta lokalna galeria sław jest również katalogiem naszej narodowej pychy, ale czymże by były narody bez pychy. Czy starczyłoby im sił witalnych na przeżycie?

Wróćmy jednak do Rzeszowa, który u progu XX wieku był miasteczkiem ledwie dwudziestotysięcznym. Rozbiory osłabiły majątki dawnych „królewiąt", promienie dawnej sławy przygasły. Jeszcze w początku XIX wieku Lubomirscy sprzedali ostatecznie władzom austriackim podupadły zamek, a ci ostatni umieścili w nim urząd cyrkularny i więzienie. Odtąd przebudowane zamczysko na stałe związało swój los ze służbą penitencjarną, choć często zmieniali się zarówno gospodarze, jak i pensjonariusze tych murów. Jak wyglądało miasto w końcu XIX i początkach XX wieku, widzimy na licznych zdjęciach z epoki.

{ 4 }

Raczej nędznie, choć nie bardzo. Na rynku w dni targowe liczne wozy, a między nimi rolnicy i grupy Żydów. Wszyscy rozdyskutowani, rozkrzyczani rzec by się chciało, choć fotografie notorycznie milczą. Na ulicach kałuże, czasem zwały błota. Ale centrum wyjątkowo czyste, schludne, wysprzątane, chyba nie tylko na potrzeby fotografii. I ludzie, a właściwie ludzkie drobinki, ledwie zarysowane na kliszach postaci anonimowych przedstawicieli gatunku.

Jest tych zdjęć sporo, bo miasto miało szczęście do fotografów. Pierwszy zakład, niejakiego Józefa Zajączkowskiego, otwarto na ulicy Sandomierskiej już w 1864 roku, ale prawdziwe atelier ofiarował rodzinnemu miastu w lipcu 1886 roku dopiero Edward Janusz, artysta tak renomowany, że dochrapał się z czasem tytułu Cesarsko-Królewskiego Nadwornego Fotografa. Jego studio było ogrzewane, miało sztuczne światło, więc klientów nie brakowało przez okrągły rok. I to właśnie on, maestro Janusz dokonał rewolucji kopernikańskiej, która sto kilkadziesiąt lat później kazała mi siąść do klawiatury i zacząć pisać ten tekst. Co było wynalazkiem obywatela Janusza? Ano przestał fotografować anonimowe, szersze plany miasta i skupił się na jego obywatelach, prywatnych klientach. Niewątpliwie robił to dla pieniędzy, nie dla chwały. Ale czyż nie dla pieniędzy malowali Leonardo, Rembrandt van Rijn czy Vermeer?

Ktoś powie, przesadzam z porównaniami. Ale czy na pewno? Czy ktoś widział fotografie Edwarda Janusza? A zostało ich sporo. W 1998 roku na strychu kamienicy, w której mieszkał, znaleziono zbiór ponad 32 tys. szklanych negatywów, a między nimi absolutne rewelacje. Zdjęcia wykonane po mistrzowsku. Z pietyzmem oddające realia tamtego świata. Wysmakowane nie tylko w sensie precyzji ustawienia światła czy skomponowania kadru, ale przede wszystkim z genialnym wyczuciem szczegółu. Każde z nich można analizować godzinami, a to najważniejsze, z braćmi Bal na planie pierwszym, to prawdziwe arcydzieło sztuki figuratywnej. Kompozycja, przy której wartość narracyjna „Ostatniej wieczerzy" Leonarda jest jak komiks o muminkach.

Zauroczyło mnie już przed laty. Ale prawdziwą inspiracją stało się tak naprawdę dopiero ostatnio. Przychodziłem więc co wieczór, by w towarzystwie Michała N. kontemplować i odkrywać jego ukryte treści z kieliszkiem czystej Baczewskiego w ręku.

{ 5 }

Jednak najpierw epoka. To musi być koniec XIX wieku. Czas cywilizacyjnych sztormów i rozkręcającego się kapitalizmu. Podkarpackie od czasów Ignacego Łukasiewicza jest polskim zagłębiem naftowym. W połowie stulecia skromny aptekarz ze Lwowa rozpoczyna prace nad destylacją ropy naftowej. Do tej pory minerał służy do leczenia bydła i produkcji smarów. Łukasiewicz destyluje z brunatnego mazidła naftę i konstruuje lampę. Rychło, na rogu ulic Węgierskiej i Kościuszki w Gorlicach zapłonie pierwsza na świecie uliczna latarnia naftowa. Jest rok 1854 i świat jeszcze nie wie, u progu jakiego szaleństwa właśnie dane jest mu stanąć.

Łukasiewicz idzie dalej. Buduje pierwszą kopalnię ropy w Bóbrce i stawia kolejne rafinerie. Niebo nad Podkarpaciem rozświetlają jaskrawe płomienie szybów. Do kopalń i rafinerii ciągnie lokalne chłopstwo. Powstają osiedla i miasteczka. Poddane silnemu impulsowi rozwijają się rzemiosło i przemysł. Powoli, wokół uśpionych rozbiorami galicyjskich osiedli zaczyna się zaznaczać rachityczne ożywienie. Pod koniec lat 50. rusza kolej. W latach 80. rozdzwaniają się pierwsze telefony. W 1900 r. władze miasta Rzeszów uruchamiają gazownię. Pod strzechy trafia coraz więcej książek. A Żydzi po cichu opowiadają o dziwnej idei, którą nazywają socjalizmem.

Czyż to nie rewolucja? To właśnie na jej grzbiecie na plan pierwszy historii wypływają bracia Bal. Czym się zajmują? Na razie nie mam pojęcia. Wiem za to, że pewnego dnia ich trzech wraz z dwoma braćmi Bukała melduje się u drzwi atelier fotograficznego Edwarda Janusza. Są wystrojeni, pachnący, mają oczyszczone z błota buty i domagają się wykonania pamiątkowej fotografii. „A jakaż to okazja?", pyta fotograf. „Święto, prawdziwe święto", odpowiadają tajemniczo, a Edward Janusz, choć tego dnia zmęczony jak zwierzę, ustawia pudło aparatu, przygotowuje szkiełka i zabiera się do sesji.

„Ile ma być zdjęć?". „Jedno. Ale dobre". „Jaki planik, panowie?". „A co macie?". „Huśtawka? A może płótno ze starożytną kolumną?". „Gówno!" – odważnie zaznacza swą obecność najmłodszy z braci Stach Bal. „My tu chcemy mieć biesiadę. Przyjechaliśmy do Rzeszów, by świętować. A więc stolik, wódka i ogórki". „Nie mam", tłumaczy się fotograf. „A co macie?" „Stolik jest. Lichtarz?". „To postawcie stolik przy lustrze. O tu, na tych zielonych zasłonach". „Na fotografii kolorów nie będzie". „To niech nie będzie. My będziemy!". Śmieje się Stach pełną gębą, choć na fotografii za moment wyjdzie poważny jak trup. Podobnie zresztą jak pozostali kompani.

Edward Janusz ustawia plan, potem jeszcze strzał podpalonej zapałką magnezji, krótki błysk i odsłonięta na chwilę migawka. Bracia z obu rodzin na krótki moment zamierają i w efekcie wyglądają jak zombie. Chcą być poważni! Ojcowie i sąsiedzi muszą widzieć, że nie są byle kim. Wszak mają się za królów! Pieniędzy w cholewach noszą tyle, że i onuc nie trzeba. Królowie! Królowie życia.

{ 6 }

Szybko dogasa smrodliwa magnezja. Fotograf zamyka pudło. Zdjęcie będzie już jutro. Bohaterowie jednego ujęcia wychodzą na podwórze, a potem pędzą do szynku i piją, piją, piją... Choć niedługo, by się nie spóźnić na pociąg. Bo jeśli się spóźnią, trzeba będzie do wioski targać się furmanką, a to niewygodnie i daleko. A fotograf zamyka atelier, wspina się po stromych schodach do mieszkania na piętrze i siada do kolacji. Jakże jest inna od wódczano-śledziowego bankietu braci w knajpie naprzeciw. Tam krzyki i wrzaski, gonitwa kelnerów, a tu bułka z masłem, twaróg, kawałek cukru rozmieszany łyżeczką w szklance oplecionej stalowym koszykiem. „Chcesz konfitury?", pyta żona. „Nie, żadnych konfitur".

Jest już ciemno. Fotograf zasuwa zasłony i kątem oka patrzy na rozświetlony szynk, w którym balują bracia Bal. Zanim położy się spać, usłyszy jeszcze krzyki dziwek i śpiewy. A potem zamknie oczy.

Kim byli bracia? Jeszcze tego nie ujawnię, ale w całej swej duchowej i materialnej kondycji wywodzili się nie ze schludnego świata rzeszowskich elegantów, lecz z samych trzewi tej fatalnej, zadżumionej galicyjskiej prowincji, w której miasteczkach brakowało wybrukowanych ulic, przy połamanych płotach pasły się kozy, a w kurzu niewielkich ryneczków nurzały się bosonogie dzieci. Bo cóż w nich innego było robić. Do niedawna rządzili tu Żydzi. Mieli szynki i sklepy, warsztaty rzemieślnicze i fabryczki. Chłop siedział na wsi zanurzony po nos w błocie. Orał, siał i zbierał. Hodował świnkę, żona doiła wychudzoną krowę i tyle. Raz w tygodniu do kościoła i na wódkę do karczmy. A wódka była droga, więc i pić nie było za co.

I nagle ta rewolucja. Coraz więcej pracy w miasteczkach, więc i trochę grosza. Najpierw zatem po buty do szewca, a potem po bimber do sąsiada. Och, liczył się ten bimber coraz bardziej. I smakował jak nigdy przedtem. Chłopi mieli monetę, więc mogli pić. U Żyda drogo, więc kupowało się samogon. Cóż to był za interes. Ile kartofli na to szło, ile zboża. Destylowano gdzie się dało. Beczki puchły od tłustej gorzały. Pieniądze się sypały. I nikt nie panował nad tym galicyjskim Klondike. Ani cyrkuł, ani proboszcz. Ani nikt. Tylko młodzi spryciarze.

Z takiego świata musieli wywodzić się bracia Bal. W nim się narodzili, zanim trafili do studia fotografa Janusza. On zaś ustawił aparat, przypalił magnezję i ciach! Mamy migotliwy urywek rzeczywistości w sekundę po tym, gdy zrobił swoje. Wszyscy w piątkę stają przed obiektywem. Aparat uchwycił ich wizerunek na zawsze.

{ 7 }

Jak wyglądają? Przede wszystkim należy złożyć fotografowi hołd za doskonałą kompozycję ujęcia i świetnie ustawione światło. Magnezja wystrzeliła niemal po osi obiektywu aparatu. Niemal, bo jego zarządca trzymał ówczesną lampę błyskową nieco z boku, po lewej stronie, dzięki czemu promienie światła uchwyciły drobne szczegóły anatomiczne i nie zniekształciły postaci. Bracia tworzą spójną, doskonale skomponowaną grupę postaci. Po jednej ze stron (dla widza po prawej) ciężka rama kryształowego lustra, po drugiej sążnista kotara. Na ścianach pomieszczenia papierowa tapeta w nieregularne, ciemne wzory. Na pierwszym planie mebel. Stolik w stylu ludwikowskim, z lekko wygiętymi nogami, malowany na biało i ze złoconymi inkrustacjami.