Meczet w kościele

Położony na tarasie skalnym u wybrzeży Morza Czarnego Kościół Hagia Sophia, czyli Mądrości Bożej w Trabzonie, góruje nad portowym miastem. Nie jest aż tak znany, jak słynna świątynia w Stambule, ale uchodzi za jeden z najznamienitszych przykładów późnej architektury bizantyjskiej. Słynie przede wszystkim z pochodzących z XIII w., wciąż tętniących kolorami fresków przedstawiających sceny biblijne i z przepięknych mozaik.

Choć od pół wieku znajdowało się tu muzeum, nie można ich już podziwiać. Polichromie skwapliwie zakryto prześcieradłami, a czerwone dywany rozpostarto na podłogach. Od niedawna trapezuncka świątynia jest meczetem.

W liczącej 75 mln obywateli Turcji 97 proc. stanowią muzułmanie, chrześcijan zostało zaledwie 150 tys.

To samo może się stać z wieloma innymi zabytkami, które niegdyś były chrześcijańskimi świątyniami. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat, jako muzea, znajdowały się pod specjalną ochroną świeckiego państwa, jakim chciała być Turcja. To, co się dzieje z nimi teraz, świadczy nie tyle nawet o sytuacji mniejszości chrześcijańskiej (w liczącej przeszło 75 mln obywateli Turcji, muzułmanie stanowią 97 proc. obywateli, a prawosławnych, grekokatolików i innych wyznawców chrześcijaństwa pozostało zaledwie około 150 tys.) Może przede wszystkim jest to papierek lakmusowy wskazujący, jak szybko i mocno Turcja się islamizuje.

Jezus pod prześcieradłem

Oficjalnie o przekształceniu Hagia Sophia w Trabzonie w meczet zdecydował sąd rejonowy w tym mieście. O tym, by znów była to świątynia chrześcijańska, w ogóle nie było mowy, bo kościół ocalony przed popadnięciem w ruinę przez archeologów z Edynburga, od pół wieku był otwarty dla publiczności jako muzeum. Teraz naczelny argument, którego używali zwolennicy zmiany, był taki, że turecki sułtan Mehmet II (wsławił się wyrwaniem Konstantynopola z Cesarstwa Bizantyjskiego w 1453 r., a osiem lat później zdobył Trabzon) przekształcił kościół w świątynię muzułmańską w 1462 r. Ich zdaniem uniemożliwianie wyznawcom Allaha modlitwy w tym miejscu jest pogwałceniem jego spuścizny. Historycy odpowiadali wprawdzie, że na potwierdzenie tych twierdzeń nie ma żadnych dokumentów, a pierwsze dowody, iż znajdował się tam meczet, pojawiają się dopiero 100 lat po śmierci Mehmeta II, ale dla sądu nie miało to chyba w zasadzie znaczenia.

W orzeczeniu napisano, że sprawujące dotąd pieczę nad Hegia Sophia Ministerstwo Kultury „nielegalnie zajmowało” budynek, a meczet to „niezbywalna” część spuścizny sułtana. Co więcej, Mazar Dżildiriman, trabzoński urzędnik odpowiedzialny za wprowadzenie wyroku w życie, zapowiedział, że „budynku, który jest meczetem, zgodnie z prawem nie można używać w żadnym innym celu”, co oznacza ni mniej, ni więcej niż tyle, że nie będzie go można zwiedzać.

Dżildiriman dopytywany, co się stanie z chrześcijańskimi malowidłami, w tym z widniejącym na kopule wielometrowym wizerunkiem Pantokratora, czyli Jezusa przedstawionego jako wszechmogący władca i sędzia Wszechświata, urzędnik odparł: – Istnieją nowoczesne techniki maskowania ścian.

Wkrótce potem w trapezunckiej Hegia Sophia zawisły prześcieradła.

Ambicje neoosmańskie

– Architektura, rzeźba i malarstwo jako całokształt sprawiają, iż Hagia Sophia w Trabzonie jest absolutnym wyjątkiem – mówi Antony Eastmond z Instytutu Sztuki Courtauld na Uniwersytecie Londyńskim, podkreślając, iż to „najbardziej kompletny z ocalałych zabytków bizantyjskich i nie ma innego takiego budynku pochodzącego z XIII w.”. Podobnie jak inni eksperci zamienianie zabytkowych kościołów na meczety nazywa jednym słowem: tragedia.

Spór nie dotyczy jednak historii, sztuki, a nawet nie chodzi w nim o prawa do własności, ale ma podłoże polityczne, a decyzje w tej sprawie podejmuje podlegający bezpośrednio premierowi Turcji Dyrektoriat Spraw Religijnych.

– Najbardziej alarmujące jest to, iż we wszelkich dyskusjach prowadzonych na ten temat zaczął dominować argument podboju i wiary – uważa turecki historyk sztuki Tugba Tanjeri Erdemir. Podkreśla, iż taki właśnie dyskurs „doskonale wpisuje się w neoosmańskie ambicje i pretensje partii rządzącej”.

O tym, że rządzący od dekady premier Recep Tayyip Erdogan i jego islamistyczna Partia Sprawiedliwości i Rozwoju zagrażają świeckiemu modelowi państwa, mówi się od lat. Zresztą nie dalej jak na początku lipca krajem wstrząsnęła fala antyrządowych demonstracji przeciwko nasilającym się tendencjom autorytarnym we władzach i próbom islamizacji Turcji.

Choć Erdogan stanowczo temu zaprzecza, działania choćby Dyrektoriatu Spraw Religijnych świadczą, że jest zupełnie inaczej, a świeckie państwo powoli, ale bardzo systematycznie, przegrywa z islamistami.

Meczet jest państwowy

Paradoksalnie realizację wizji Erdogana umożliwia ścisła kontrola, jaką nad religią sprawuje w Turcji państwo. W zamyśle ojca świeckiej republiki Mustafa Kemala Ataturka miała ona ograniczyć ingerencję islamu w politykę państwa. Gdy do władzy doszli zwolennicy powrotu państwa do islamskich korzeni, sytuacja się odwróciła. Na przykład w Turcji studia religijne organizowane są w ramach objętych surowymi regulacjami fakultetów na uniwersytetach państwowych. Kończący je imamowie po zdobyciu etatu w Dyrektoriacie Spraw Religijnych zdobywają status urzędników publicznych i to ten właśnie urząd ma władzę absolutną, jeśli idzie m.in. o delegowanie ich do posługi czy przyznawanie funduszy.

Dyrektoriat oczywiście nie ma problemu z obsadą 80 tys. meczetów, ale podlegają mu także mniejszości religijne. I tu zaczynają się schody. Dyrektoriat płaci wyłącznie za uroczystości sunnickie. Tymczasem chrześcijanie nie mają szans na zdobycie teologicznego wykształcenia. W związku z laicyzacją państwa w latach 70. zapadła decyzja o zamknięciu ostatniego prawosławnego seminarium teologicznego na wyspie Halki. W 1985 r. naukę ukończyło pięciu ostatnich absolwentów i szkołę zamknięto. Przeciwnicy ponownego otwarcia seminarium przez lata argumentowali, że naruszałoby to gwarantowaną w konstytucji zasadę świeckości państwa, a także mogłoby być pretekstem dla radykałów, którzy zażądaliby otwarcia szkół koranicznych. Dopiero w ostatnich latach Bruksela zaczęła traktować kwestię seminarium jako ważny element negocjacji akcesyjnych. Dopóki jednak Ankarze zależało na tym, zapowiadała „wyjście naprzeciw potrzebom niemuzułmańskich obywateli”. Ostatnio jednak zapał zelżał i nic nie zapowiada ani otwarcia seminarium, ani zamiany kolejnych średniowiecznych świątyń w meczety.

To ostatnie zapowiedział osobiście wicepremier Bulent Arinc podczas uroczystości, gdy katedrę św. Zofii w Izniku zmieniano w meczet. – Za naszych rządów nie będzie już muzeów w świątyniach. Meczety to miejsca, gdzie chwali się Allaha – mówił.

Maszyna do pieniędzy

Czy podobny los może spotkać słynną na cały świat Hagia Sophia w Stambule? Budynek uważany za najwspanialszy obiekt architektury pierwszego tysiąclecia naszej ery przede wszystkim jest symbolem Kościoła bizantyjskiego. Choć od 1453 r. służył jako meczet, świetność dawnej bazyliki miał przyćmić dopiero wybudowany w XVII w. Błękitny Meczet. Świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, od 1935 r. jest muzeum.