Arystokrata z kamienia

Publiczność zobaczy tę kolekcję jednego z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy XX wieku –  zakupioną przez Muzeum Narodowe w Warszawie dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury – w maju na wystawie „Zamoyski ocalony”. A w październiku odrestaurowane rzeźby Augusta Zamoyskiego będą eksponowane w Muzeum Literatury „August Zamoyski. Myśleć w kamieniu” wraz z archiwum artysty, które trafiło tu już dużo wcześniej. Obie instytucje zawarły porozumienie w sprawie wspólnego projektu „Zamoyski”, obejmującego pokazy także w innych miastach, ważnych w biografii artysty: w Poznaniu, Krakowie, Lublinie, Zakopanem.

A kiedy znów wrócą do Warszawy w 2020 roku, znajdą miejsce w stałej kolekcji w Królikarni. – Musimy się  zastanowić, czy działające tam Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego nie powinno zmienić nazwy na podwójną: Dunikowskiego i Zamoyskiego  - mówi prof. Jerzy Miziołek, dyrektor warszawskiego Muzeum Narodowego.

Europejskie sukcesy August Zamoyski zaczął odnosić na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, wystawiając w Berlinie, Paryżu i na Biennale w Wenecji, gdzie w 1936 roku miał indywidualny pokaz. Już wtedy Muzeum Narodowe zaczęło kupować jego prace. Rzeźba „Ewa”, stojąca na dziedzińcu przed gmachem głównym, to zakup po weneckim Biennale. Po wojnie artysta uczestniczył w 1951 roku także  w I Międzynarodowym Biennale w Sao Paulo. 

Artysta i sportowiec

Arystokratyczna rodzina, z której pochodził, nie wspierała jego pasji. Zaczynał od nauki rzemiosło u kowala i stolarza w rodzinnym majątku Jabłoń  na Lubelszczyźnie, ale pod naciskiem rodziców zaczął studiować za granicą ekonomię. Podczas I wojny pracował jako kamieniarz w Berlinie i uczyć się rysunku i rzeźby. Drogę artystyczna wybrał pod wpływem żony, tancerki Rity Sacchetto. Zerwał wówczas kontakty z rodziną, która nie akceptowała tego związku. Projektował scenografię, a nawet występował z Ritą w tanecznych pantomimach. I rzeźbił, wiążąc się za pośrednictwem Stanisława Przybyszewskiego z grupą „Bunt”. Na początku wystawiał wówczas swe prace w Poznaniu i Berlinie.

Obecny, pierwszy pokaz dla mediów zakupionych dzieł Augusta Zamoyskiego przebiegał w Muzeum Narodowym w gorącej atmosferze, bo były one wydobywane prosto z przywiezionych skrzyń. Najpierw wyłoniła się potężna Rhea z brązu. – Artysta uważał ją za swoje credo rzeźbiarskie – mówi nam  Ewa Ziembińska, kustosz z Muzeum im. Dunikowskiego, współpracująca przy sprowadzeniu dzieł Zamoyskiego. – Tę wersję z brązu stworzył w Brazylii na początku lat 40., ale szkice do niej zaczął jeszcze w Polsce, od 1937 roku. Pozowało mu wówczas bliska jego sercu dziewczyna z Jabłonia. W Brazylii jej akt przekształcił w Rheę, symboliczną matkę Ziemię z całą obfitością kobiecego ciała.  Przedstawił ja w pozie, który nazywał gestem polskim,  stojącą mocno na nogach i podpierającą ręką głowę.

Rhea ma też wersję w gipsie i w białym karraryjskim marmurze. Ta druga przypomina szczególne upodobanie artysty do kamienia, z którego wykuwał własnoręcznie rzeźby. – Jakby „wydobywał” je z kamienia, w czym wracał  do renesansowej teorii „rzeźby ukrytej” Michała Anioła – podkreśla Ewa Ziembińska.

August Zamoyski pracował najchętniej w bardzo twardych kamieniach, jak granit, czy bazalt. Był artystą i sportowcem, dumnym ze swej siły fizycznej i muskulatury, którą traktował też jak rzeźbę. Uprawiał narciarstwo, wspinaczkę, bieganie. W 1925 roku założył się z pewnym Argentyńczykiem, że przejedzie 2928 km rowerem z Paryża do Zakopanego. Wygrał, pokonując po 130 km dziennie.

Dzieła kupione obecnie do kolekcji reprezentują wszystkie okresy jego twórczości.  Piękna rzeźba „Ich dwoje” z czarnego belgijskiego marmuru pochodzi z serii o tym samym tytule z lat 20. Przedstawia splecione ciała kochanków o kubizującej formie.

A kiedy ostentacyjnie zerwał z formizmem, niszcząc na oczach przyjaciół w pracowni w Zakopanem kilka rzeźb (na szczęście nie wszystkie), zwrócił się w stronę porządku klasycznego. Jego przykładem jest m.in.  marmurowa „Wenus” z połowy lat 30. o rysach kolejnej miłosnej fascynacji, śpiewaczki Manety Radwan.

Mały odlew w brązie Chopina pozwala lepiej poznać ideę pomnika kompozytora, który Zamoyski zrealizował dla Rio de Janeiro. Pomnik stoi tam od 1 września 1944 roku jako dar od Polonii dla Brazylii