Tajemniczy świat starych ikon

– Wreszcie mamy stałą ekspozycję naszych wspaniałych ikon – cieszy się Bronisława Gumińska, szefowa Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum Narodowego w Krakowie

W siedmiu salach na parterze pałacu Ciołka zgromadzono najcenniejsze dzieła sztuki pochodzące z cerkwi dawnych wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Z braku miejsca przez dziesięciolecia leżały w magazynach, pojawiając się tylko na wystawach czasowych, także zagranicznych.A jest co pokazywać. Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Narodowego przez dziesięciolecia zgromadził ponad 1000 obiektów. Głównie z dawnych polskich ziem wschodnich, ale też ikony rosyjskie i italokreteńskie.

Jak trafiły do krakowskiego muzeum? – Już z końcem XIX wieku pierwsi dyrektorzy i merytoryczni opiekunowie Muzeum Narodowego dostrzegli rangę i wartość sztuki cerkiewnej jako ważnego składnika kultury Rzeczypospolitej – mówi Bronisława Gumińska. Takie podejście do dzieł powstałych w innej niż łacińska tradycji kulturalnej i narodowościowej było w ówczesnych czasach wyrazem rzetelnej i otwartej postawy badawczej.

Pochodzące z prywatnych kolekcji ikony zaczęły zasilać zbiory krakowskiego Muzeum Narodowego już w pierwszych latach po jego utworzeniu. Kolekcję zapoczątkował w 1884 roku dar Akademii Umiejętności: wielki „Sąd Ostateczny” pochodzący z cerkwi w Hankowicach. Wkrótce bardzo cenną italokreteńską ikonę z XVI w. „Świętą rozmowę” ofiarowała Katarzyna z Branickich Adamowa Potocka. – Ale do końca XIX wieku przeważały zakupy. Wraz z umacnianiem się w świadomości społecznej pozycji muzeum jako placówki gromadzącej narodowe pamiątki pojawiały się coraz obfitsze dary, często od wybitnych kolekcjonerów – mówi Bronisława Gumińska. Po drugiej wojnie światowej kolekcja sztuki cerkiewnej wzbogacała się dzięki zakupom, a także przekazom, m.in. ikon zatrzymanych na granicy przez urzędy celne.

Muzeum Narodowe w Krakowie zawsze traktowało cerkiewne dzieła sztuki jako istotną część spuścizny Rzeczypospolitej. Urządzona w latach 1902 – 1907 stała ekspozycja muzealna w salach Sukiennic uwzględniała ów „ekumeniczny” aspekt kultury narodowej, prezentowała zestawione obok siebie średniowieczne i nowożytne dzieła sztuki sakralnej Kościoła rzymskiego z ikonami, fragmentami ikonostasów i innymi obiektami należącymi do wyposażenia świątyń obrządku wschodniego, prawosławnych i unickich.Teraz w pałacu Ciołka nawiązano do tej tradycji: po sąsiedzku umieszczono dzieła kultury artystycznej dwóch wielkich kręgów cywilizacyjnych: zachodniego i wschodniego.

Z kolekcji sztuki cerkiewnej, jaką posiada muzeum, na wystawę stałą wybrano ponad 200 najcenniejszych obiektów. Trzon ekspozycji stanowi malarstwo ikonowe pochodzące z dawnych wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Pokazane zostało w chronologicznym ciągu, począwszy od XV wieku po XVIII, ale też zgodnie z cerkiewnym porządkiem. – Obrazy w cerkwiach miały bowiem ściśle określone miejsce i szyk przede wszystkim w ikonostasie. Uwzględniliśmy to również w kompozycji całej wystawy – tłumaczy Bronisława Gumińska.

Pierwsza sala oznaczona jest cytatem ze św. Jana Damasceńskiego: „Gdy Niewidoczny stanie się postrzegalny”. Przypomina on argument uzasadniający malowanie ikon użyty przez św. Jana podczas ikonoklazmu – obrazoburczego ruchu, który ogarnął Cesarstwo Wschodnie w VIII – IX w. (726 – 846). Św. Jan Damasceński, obrońca ikon, nie negując biblijnego boskiego zakazu przedstawiania niewidzialnego Boga, odwołał się do istoty Nowego Testamentu, w którym Bóg z Niewidzialnego w Starym Zakonie, stał się widzialnym w osobie Syna. Skoro tak się stało, wówczas: „uczynisz wizerunek Jego ludzkiej postaci” – ikonę.

W sali znalazły się najcenniejsze dzieła zachodnioruskiego malarstwa ikonowego. Ich prezentację otwiera najstarsza w kolekcji, XV-wieczna ikona św. Paraskewy, a obok niej – ikona św. Mikołaja. Prowadzą one ku trzem Mandylionom – wizerunkom Chrystusa odbitym na chuście. Dalej są m.in. monumentalne wizerunki Matki Boskiej z apostołami, aniołami, prorokami – bardzo piękne Hodegetrie z XV i XVI wieku. A także trzy wielkie przedstawienia Sądu Ostatecznego z końca XV i końca XVI wieku, które w cerkwiach tradycyjnie umieszczano na ścianach zachodnich.Jest też niespodzianka: w sąsiedztwie średniowiecznej ikony św. Paraskewy znalazł się współczesny wizerunek tej świętej namalowany na desce kreślarskiej przez Jerzego Nowosielskiego, jednego z najwybitniejszych malarzy naszego czasu. Ikona Nowosielskiego spoczywa na sztalugach z pracowni artysty. – Chcieliśmy pokazać – mówi Bronisława Gumińska – jak ten wielki artysta, trzymając się kanonu przedstawiania świętej, potrafił jednak przełamać mnóstwo ograniczeń kanonicznych. Stworzył wolne dzieło sztuki.

Ozdobą drugiej sali jest jedna z najpiękniejszych i najbardziej oryginalnych ikon w polskich zbiorach – Trójca Święta z około połowy wieku XVI. Jest to dzieło niebywałe, zwieńczone pięcioliściem. W dolnej części kompozycji Abraham i Sara goszczą trzech aniołów symbolizujących Trójcę Świętą. Powyżej, w glorii widoczne jest drugie przedstawienie Trójcy Świętej: dorosły Chrystus w oryginalnych szatach liturgicznych i ze znakami stygmatów siedzi na kolanach Boga Ojca. O obecności Ducha Świętego świadczy tylko napis.W tej części ekspozycji są też inne znakomitości: italokreteńska „Święta rozmowa” i ciekawa w kompozycji ikona Bożego Narodzenia. Na czołowej ścianie po obu stronach krzyża zgodnie z cerkiewną tradycją duże ikony Matki Boskiej i Chrystusa Pantokratora z II poł. XVI w.

Kolejna sala to ikony z XVII wieku. Na ich przykładzie pokazane są przemiany zachodzące w malarstwie ikonowym po Unii Brzeskiej (1596). Na sztukę cerkiewną wpływało wtedy sąsiedztwo świątyń rzymskokatolickich wyposażonych obficie w rzeźbę i dekoracyjną snycerkę. Inspiracje sztuką zachodnią prezentują m.in. bogato zdobione ramy ikon, wcześniej nieużywane, ażurowa snycerka drzwi ikonostasowych i stylistyka maniery malarskiej wizerunków Matki Boskiej, Chrystusa Pantokratora, św. Mikołaja. Ciekawa jest zwłaszcza ikona Matki Boskiej Eleusy (Tkliwej, Czułej) z przytulonym do niej Chrystusem. –Takie wyobrażenie Matki Boskiej na ziemiach zachodnioruskich stało się popularne dzięki jej czczonym wizerunkom z Werchraty i kijowskiego klasztoru brackiego – tłumaczy Bronisława Gumińska.

Ikony z XVII i XVIII w. należące w ikonostasie do tzw. rzędu prazdników, czyli zestawu 12 wielkich świąt Kościoła Wschodniego, wypełniają salę IV. – Obrazują one proces odchodzenia od ortodoksyjnych kanonów i ulegania wpływom zachodnich wzorów renesansowych, manierystycznych i barokowych czerpanych za pośrednictwem grafiki, głównie niemieckiej i niderlandzkiej – wyjaśnia Bronisława Gumińska. Warto zatrzymać się przed ikoną, która w kilku symultanicznie zestawionych scenach opowiada o narodzinach Jezusa.