W malarstwie niczego nie można chcieć

Leon Tarasewicz, o dwa pokolenia młodszy artysta, również prawosławny, napisał: „Ten żyjący święty, artysta, najprawdopodobniej nie namaluje już nigdy żadnego obrazu. To jakby dopełnienie pokory, którą nosił w sobie przez całe życie. Niezrozumiany przez nikogo: katolików i prawosławnych, intelektualistów i wiernych, artystów i krytyków – cierpliwie, pokornie i konsekwentnie malował ikony, mając świadomość, że wbrew powszechnemu mniemaniu nie ma nic takiego, jak kanon ikony”.

W minionym roku ukazały się dwa tomy poświęcone krakowskiemu artyście: „Nowosielski” z tekstem Krystyny Czerni – album przedstawiający jego religijną i świecką sztukę, oraz „Prorok na skale. Myśli Jerzego Nowosielskiego”. Rozmawiałam o nim i o poświęconych mu książkach z Andrzejem Starmachem, krakowskim marszandem i przyjacielem artysty.

– Wielkość malarstwa Nowosielskiego i rozległość jego myślowych horyzontów biorą się z tego samego źródła: z jego duchowej siły, a zarazem pokory – zauważa. – On całe życie unikał napuszenia, pseudointelektualnych rozmów. Nie miał czasu ani miejsca na ozdobniki. Ważniejsze było dociekanie prawdy.

Obydwie pozycje składają się na autobiografię jubilata, „życiową” i duchową. W obu bohater jawi się jako postać kompletna, scalona, nie zaś jako twórca rozdarty pomiędzy światem świeckim a duchowym. Jakże przejmująco i prawdziwie brzmią jego słowa o „bezdomności” odczuwanej w okresie ateizmu – a stracił wiarę po wojnie. Gdy po kilkunastu latach wrócił do Kościoła, wybrał „rozszerzone prawosławie”.

Z latami stawał się coraz bardziej radykalny; częściej wspominał o Szatanie. Jego słowa sprzed 20 lat brzmią dziś proroczo: „Potrzeba nam nowej religii. Jako wyznawca Chrystusa mam tę pewność, że Chrystus w moim wnętrzu podyktuje mi, jaka to ma być religia. Bowiem Chrystus jest największym rewolucjonistą w dziedzinie myśli religijnej”.

Nowosielski rozpoczynał artystyczną edukację od nauki pisania ikon w ławrze św. Jana pod Lwowem. Toteż o zrozumieniu jego twórczości bez teologii i malarstwa sakralnego nie może być mowy: „Do dziś pozostałem mnichem – nie lubię jeździć, nie lubię niepotrzebnych działań. Wolę mieć święty spokój. Ważny dla mnie jest mój klasztor wewnętrzny”.

W czasach socjalizmu starano się przemilczeć sakralny aspekt jego twórczości. On sam niechętny był pokazywaniu swych ikon na wystawach – galeria to przecież nie miejsce dla przedmiotów kultu. A mało komu było dane oglądać wszystkie świątynie – jest ich ponad 30 – których wystrój, a nawet architekturę powierzono Nowosielskiemu.

Wiara nie przeszkadza mu dotykać problemów zmysłowości i erotyki. Przyznaje się do uwielbienia, jakim „od urodzenia” darzy kobiety. Nie obawia się głosić świętości Erosa i umieszczać w sferze sacrum wszystko, co ma z nim związek. „Całe moje malarstwo erotyczne jest wielką walką z pornografią”, wyznaje. Przykłada też wielką wagę do życia na luzie: „Sztuka nie udaje się ludziom poważnym, ludziom serio. Psują oni każdą zabawę”. Gdzie indziej przestrzega: „Człowiek, gdy staje się pewny swojej cnoty, przekształca się w potwora”.

„Staram się myśleć… i mówić prawdę”, skromnie wyznaje artysta. Dlatego był czas, kiedy wolał tworzyć do szuflady, niż wystawiać. Uaktywnił się dopiero po odwilży. W 1956 roku reprezentował Polskę na 28. Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji; dwa lata potem jego pierwsza indywidualna wystawa za granicą odbyła tournée: Praga, Bratysława, Berlin. Od tego momentu jego kariera ruszyła z kopyta. Prawie nie nadążał z pokazami. Mnóstwo malował, nauczał i pisał.

A oto najważniejsze słowa krakowskiego proroka: „Ambicja jest grobem sztuki; gdy się pojawia, oznacza to koniec artysty”. I dalej: „W malarstwie jest tak, że człowiek niczego nie może chcieć. Pewne rzeczy powstają w malarstwie dlatego, że się musi, a nie dlatego, że się chce”. Tym, którzy chcieliby poznać inne sekrety Jerzego Nowosielskiego, polecam wystawę „Notatki. Część IV” w krakowskiej Galerii Starmacha (od 26 lutego). Będą to inedita: niepokazywane projekty polichromii i architektury plus niepublikowane teksty. Okazuje się, że mistrz, który wycofał się z aktywnego życia, wciąż ma coś nowego do powiedzenia.

Jerzy Nowosielski, malarz, prawosławny teolog, myśliciel