Życie jako spektakl rysowania

Datował swoje prace wstecznie, odejmując 300 lat. Twierdził, że wcielił się weń duch XVII-wiecznego przodka.

Franciszek Andrzej Bobola Biberstein-Starowieyski chorował od wielu lat, ale zgodnie ze swym pseudonimem – Jan Byk – publicznie zachowywał pozory byczego zdrowia.

Urodzony w 1930 r. w majątku Bratkówka na Podkarpaciu, po wybuchu wojny musiał wraz z rodziną opuścić rodzinne strony. Wspomnienia o najwcześniejszym okresie życia zawarł w biograficznej książce „Opowieści o końcu świata”. Ta gawęda spisana przez Krystynę Uniechowską na początku lat 90. została zadedykowana „dzieciom ziemiańskim ku pamięci”.

Wydany dekadę później „Przewodnik zacnego kolekcjonera według Franciszka Starowieyskiego” również urozmaicił rodzinnymi anegdotami. Nie przyjmował do wiadomości istnienia PRL. Od początku starał się żyć tak, jak przystało na szlachcica. I nie dać się komunie. Ekstrawagancje, z których słynął, miały dwojaki sens – były formą autoekspresji i sposobem na przeciwstawienie się „urawniłowce”.

[srodtytul]Dopingowany przez widzów[/srodtytul]

Chciał zostać inżynierem-wynalazcą, ale w 1947 r. zdał do liceum plastycznego w Szczekocinach. Na egzaminie dostał temat „Człowiek i drzewo”. No to narysował wisielca dyndającego na gałęzi. Już wtedy uwielbiał makabryczne żarty. Studia zaczął od krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (1949 – 1952), potem przeniósł się do warszawskiej ASP (dyplom 1955).

Genialny rysownik, znawca anatomii i kaligrafii, a także wybitny spec od dawnej broni i zegarów, kolekcjoner antyków.

W sztukach plastycznych zaczynał od ilustracji książkowych. Sławę zyskał dzięki plakatom, których zrealizował około 300. Poza tym malował, rysował, projektował scenografie teatralną i telewizyjną. Sam surowo oceniał własny dorobek. – Sztuką zajmowałem się do końca studiów – wspominał po latach. – Potem miałem „straconą” dekadę, poświęconą na galanterię. Do artystycznej formy wróciłem po 1972 roku.

Należał do płodnych i pracowitych twórców. Wystawiał często, miał ponad 200 indywidualnych wystaw. Poza tym w jego dorobku były role filmowe (pamiętny Jacques-Louis David w „Dantonie” Wajdy), telewizyjne i radiowe pogadanki o sztuce oraz belferka (od 1993 roku nauczał w stołecznej Europejskiej Akademii Sztuki).

– Zaangażowałem go, bo nikt mu nie dorównuje w rysowaniu – takiego zdania jest Antoni Fałat, rektor EAS. – Przed studentami dawał prawdziwe spektakle. Czasami speszył panienki mocnym słowem, ale i tak zachwycały się nim.

W 1980 roku Starowieyski – nieco z przypadku – wymyślił Teatr Rysowania. Spektakl, po którym nastąpiły kolejne, okazały się hitami. Przez następnych kilkanaście lat odbyło się ich ponad 20, w różnych miejscach Polski i świata. Kilkugodzinne akcje trwały przez trzy dni pod rząd. Podczas tych seansów artysta zapełniał rysunkami gigantyczne (3 x 6 m) płótna, obserwowany i nagabywany przez widownię.

– Uwielbiam rysowanie przy ludziach, dopingują mnie – zapewniał. – Tremuję się tylko wtedy, gdy siedzę sam i mam coś napisać.

Teatr zaczynał się od narysowania wielkiego koła bez cyrkla, obydwiema rękoma. Dalej była improwizacja. Z kręgu wynurzało się kłębowisko kształtów kobiecych, zwierzęcych i abstrakcyjnych. Artysta z obnażonym torsem, popatrując na rozebraną modelkę (stały element) i popijając białe wino, snuł opowieści o tym, co go

zainspirowało i co przeobrażało się w malarsko-rysunkowe kompozycje. Nigdy nie omieszkał dodać, że robocze portki podtrzymuje mu nie pasek, lecz sznur, od którego odcięto wisielca…

[srodtytul]Ciała i czaszki[/srodtytul]

Mówiono o nim: surrealista. On zaś zżymał się na takie zaszufladkowanie. Pytany, jak określiłby swój styl, mówił, że jest „eternofugistą”, a najbardziej chciałby zostać… pejzażystą.

Kreował sugestywne, fantastyczne wizje, niepodobne do niczego, co istniało w sztuce polskiej. Wyróżniał się; był charakterystyczny, rozpoznawalny. Miał swoje ulubione chwyty, stale używane akcesoria i wypróbowanych bohaterów, a raczej bohaterki. Inspirowała go barokowa ornamentyka oraz rubensowskie, bujne kształty. Najczęściej kreował stwory o kobiecym ciele i zwierzęcym łbie bądź ptasim dziobie zamiast głowy. Chętnie też wyposażał swoje boginie w skrzydła zamiast rąk, czasem dodawał im wężowe ogony, to znów wypychał brzuchy smoczym jajem. Innym razem przeobrażał tułów w promieniejące, magiczne oko.

Zmysłowość łączył z okrucieństwem; urodę cielesną zderzał z rozkładem i śmiercią; erotykę „przełamywał” symbolami śmierci – czaszkami, szkieletami, toczącym cielesną materię robactwem.

Ważny element jego kompozycji stanowiły poetyckie tytuły pisane po francusku lub niemiecku, z charakterystycznym zawijasem inicjałów imienia i nazwiska oraz wspomnianym datowaniem wstecznym. Bo wbrew rozpowszechnianym przez niego samego plotkom, jakoby niczego nie czyta, znał i rozumiał poezję. Poprzez kontakt z literaturą uczył się języków obcych.

Nieokiełznanej fantazji dawał upust tak w sztuce, jak i w życiu. Znany był z opowieści z dreszczykiem oraz relacji ze swych erotycznych podbojów. Wszystko to współtworzyło legendę Starowieyskiego.

Od dziecka sprawność fizyczna należała do jego priorytetów. Chętnie demonstrował muskulaturę i cielesną tężyznę. Zimą, zamiast pod prysznicem, mył się w śniegu. Publicznie. Nurkował w śniegowych pryzmach, ku uciesze kolegów studentów z ASP.

Także za studenckich czasów starał się dorobić do stypendium. Założył wówczas jednoosobową firmę nazwaną Zakład Wypychania Zwierząt, Ryb i Ptaków, gdzie zdobywał wiedzę o budowie organizmów zwierzęcych. Gdy Towarzystwo Przyjaciół Zwierząt zorganizowało kwestę na bezdomne psy, Starowieyski przyszedł z niezwykłym pupilem: ogromnym pająkiem krzyżakiem. Hodował go rok, dokarmiając muchami i utuczył do monstrualnych rozmiarów. Podobno August (jak nazwał stawonoga) zebrał więcej niż zwyczajne pieski i kotki.

Przede wszystkim uwielbiał gorszyć rodzinę. – Był rok 1955, stryj postanowił wprowadzić mnie w dorosłe życie na spotkaniu rodzin ziemiańskich – wspominał Starowieyski. – Stawiłem się odziany w elegancki strój wieczorowy, zachowywałem nienagannie. Wszyscy wydawali się zawiedzeni. Do momentu, gdy ktoś szepnął: tu śmierdzi diabłem… Wtedy zauważono, że spod smokingowej marynarki wystaje mi długi, cuchnący ogon! Zrobiłem go sobie przed przyjęciem z upapranego smołą kabla. Familia odetchnęła z ulgą – tego właśnie się po mnie spodziewano.

[ramka][srodtytul]Powiedzieli dla „Rzeczpospolitej” [/srodtytul]

[b]Lech Majewski, reżyser, malarz, poeta[/b]

To był prawdziwy geniusz. Człowiek, który, jak twierdził, żył 300 lat temu, i tak datował swoje prace. Jeden z najwspanialszych artystów, z jakimi miałem okazję pracować. Razem robiliśmy „Króla Ubu” Pendereckiego w Teatrze Wielkim w Łodzi, za swoją scenografię do tego przedstawienia dostał Złotą Maskę. Poza tym był autorem plakatów do wszystkich moich filmów. A ponieważ wiedział, że rzucałem oszczepem, często umieszczał na nich właśnie postać oszczepnika. Franek miał szaleńczą wizję i znakomity warsztat. Mało kto potrafił tak świetnie rysować jak on. Celebrował talent manualny, wiedział, że w czasach, w których wielu grafików używa komputera, on był unikatem. Był baronem Münchausenem świata sztuki. Jego niebywałe opowieści robiły wrażenie. Zawsze lubił zaznaczać swoją odrębność. Pamiętam, jak na wernisażu prac Teresy Pągowskiej rozpychając ludzi pokazywał mi długość swojego skoku w dal.

—not. jb-s

[b]Antoni Fałat, malarz, twórca i rektor Europejskiej Akademii Sztuk[/b]

Był wielkim malarzem, a jednocześnie zupełnie niedocenianym. To właśnie w naszej, prywatnej uczelni, a nie w państwowej ASP zrobił profesurę. Studenci go uwielbiali. Imponował nie tylko talentem, perfekcyjną ręką, doskonale opanowanym warsztatem, ale też wiedzą, erudycją i ogromną fantazją. Błyskawicznie nawiązywał kontakt ze studentami. Każdą ich pracę bardzo przeżywał. Był niesłychanie pracowity.

—not. jb-s

[b]Nina Rozwadowska, szefowa Galerii Grafiki i Plakatu w Warszawie [/b]

W tym roku mieliśmy obchodzić 30-lecie naszej znajomości. Nadzwyczajny człowiek, serdeczny i dziwnie nieinteresowny. Gdy chciałam mu zrobić wystawę, okazało się, że brakowało mi pieniędzy. Byłam wtedy w Paryżu, Franek zaprosił mnie do swojej pracowni i kazał wybierać prace – to, co mi się podobało. Zapłata go nie interesowała. Miał bardzo niezwykłe pomysły – gdy wystawił „Czaszkę” z papier-mache, zrobił się skandal: jak można, to obraza! Żałuję, że nie spytałam go, co sądzi o nabijanej diamentami czaszce Damiena Hirsta.