4 czerwca nie skończył się komunizm

[b]Rz: Kiedy pierwszy raz pomyślał pan, że Polska może być wolna?[/b]

Wszystkie moje marzenia z dzieciństwa się z tym wiązały. Nie wiem dlaczego, ale kiedy byłem dzieckiem, ustaliłem sobie, że komunizm się skończy w 1975 roku. Jak widać niezupełnie się to sprawdziło.

[b]Ile pan miał lat?[/b]

Jakieś 11 – 12. Zawsze myślałem, że kiedyś się to skończy. Oczywiście zdarzały się chwile zwątpienia. Zwłaszcza w latach 80.

[b]A kiedy pan uwierzył, że zbliża się koniec?[/b]

Najważniejszym dniem był 11 września 1986 – kiszczakowska amnestia. Tego dnia ogłoszono wypuszczenie wszystkich więźniów politycznych. Bez wyjątku. Od tego dnia byłem pewny, że to już się sypie. Oczywiście nie oznaczało to jeszcze niepodległości. Ale widać już było koniec. Nie wiedziałem, w jakim tempie się to stanie, ale wiedziałem, że się stanie. Wiedziałem też, że nasza suwerenność niedługo zostanie poszerzona. Wiedzieliśmy, że w Rosji dzieje się coś ważnego. Świetnie pamiętam, jak jechałem z żoną naszym rozwalającym się małym fiatem i dowiedzieliśmy się, że umarł Konstantin Czernienko (ówczesny sekretarz generalny KPZR – przyp. red.).

[wyimek]Większość komunistów nie chciała oddać władzy. Może chciał tego Aleksander Kwaśniewski i paru młodych, ale nikt więcej [/wyimek]

[b]Ale wtedy w Polsce panował straszny marazm. Opozycja była w defensywie.[/b]

To prawda. Ale śmierć Czernienki wzbudziła moje nadzieje. Byłem przekonany, że po nim przyjdzie Gorbaczow. Tu w Warszawie początkowo myśleliśmy, że Michaił Gorbaczow to może być taki drugi Gierek, że narozrabia i wiele z tego nie będzie. Ale już na jesieni 1986 roku zorientowaliśmy się, że tam się dzieje coś poważnego.

[b]Jednak w kraju wiara w zmianę nie była powszechna.[/b]

Myślę, że ja, a jeszcze bardziej mój brat, mieliśmy umiejętność politycznego myślenia. Nie tylko my. Tak samo myśleli Adam Michnik i Bronisław Geremek, ku temu się przychylał Jan Olszewski. Tak też myślał Jacek Kuroń. Pamiętam chrzciny u naszego wspólnego znajomego, na których był też ksiądz kanonik Jankowski. Kuroń był w stanie nieprawdopodobnego podniecenia. Zapytałem potem Michnika: „Słuchaj, czy on w ogóle rozumiał, co ja do niego mówiłem?”. Tak bardzo był podniecony nową sytuacją polityczną. Myśmy rozumieli, co się dzieje. Podobnie analizowaliśmy sytuację. Ale ta wiedza nie była powszechna.

[b]A potem?[/b]

Potem był rok 1987. Rok przestoju. Pamiętam mrożące krew w żyłach przemówienie Gorbaczowa. W ZSRR do wpływów dochodził twardogłowy Jegor Ligaczow. W Polsce panowało przekonanie, że to wszystko jeszcze długo potrwa. Ale my czuliśmy, że następny rok będzie przełomowy. Wiedzieliśmy, że aparat partyjny jest przekonany, iż rok 1987 gospodarczo będzie jeszcze jako taki, a potem będzie gorzej. Zdawaliśmy sobie sprawę, że władza ludowa zaczęła prowadzić grę innego typu. Prześladowania miały charakter punktowy. Oni czasem jeszcze próbowali czemuś zapobiec, np. niektórym spotkaniom Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. Zatrzymywali ludzi, starali się rozpędzać jakieś posiedzenia.

[b]Ale działalność w opozycji stawała się bezpieczniejsza, a kary – niższe.[/b]

Tak zwana Sześćdziesiątka, czyli przyszły Komitet Obywatelski, powstała jesienią 1987 roku, czyli ktoś już myślał o przygotowaniach do nowej sytuacji. Toczyły się rozmowy w wąskich gronach o przyszłości politycznej „Solidarności”. Miałem wtedy ważną dla mnie nocną rozmowę z Michnikiem. Zapytał o politycznego następcę „Solidarności”. Odpowiedziałem, że pewnie będzie to jakiś rodzaj partii socjaldemokratycznej, ale prokościelnej. A on, że nie, że to będzie po prostu jedna partia „Solidarność”. To była koncepcja „my nie z lewa, nie z prawa, tylko z «Solidarności»”. W odpowiedzi na to powstała koncepcja dwóch podmiotów – czyli przyszłego Porozumienia Centrum i ROAD. Wierzyliśmy, że uda nam się zbudować system dwóch potężnych partii. Wyobrażaliśmy sobie, że będą dwa wielkie, postsolidarnościowe ugrupowania, jedno postkomunistyczne, mające poparcie około 10 – 12 proc. i rodzaj endecji, która w rzeczywistości powstała jako ZChN. Ocenialiśmy ją też na 10 –12 proc. Trochę się pomyliliśmy.

[b]Ale już mieliście przekonanie, że niedługo przyjdzie czas wolnych wyborów?[/b]

Zdecydowanie tak. Przyszedł koniec kwietnia 1988 roku i sytuacja się zmieniła. Wybuchły strajki – najpierw w Bydgoszczy. W maju Jarosław pierwszy przeskoczył mur Stoczni Gdańskiej. Ja za nim. Później dotarli inni, między innymi Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Celiński czy Władysław Siła-Nowicki. Pojawił się też sam Lech Wałęsa. I komuniści zaczęli z nami rozmawiać, chociaż na bardzo niskim szczeblu. W rozmowach brali udział: Mazowiecki, Siła-Nowicki, Jarosław Kaczyński, ja i grupa młodych robotników, wśród których byli znani dziś np. Roman Gałęzowski i Karol Guzikiewicz. Poszliśmy do budynku kierownictwa produkcji. Nie wiedzieliśmy, czy wyjdziemy stamtąd w kajdankach, ale wiedzieliśmy, że coś się zmienia. Ten strajk był bardzo głodowy. Był głód i strach. Na koniec zostało nas 300 osób. Zapadła decyzja o wyjściu. To był – muszę przyznać – pomysł Celińskiego, ale główną postacią strajku był Jarosław. On podtrzymywał ludzi na duchu. Naszym głównym wrogiem nie byli majstrowie z pałami, tylko głód i brak snu.

[b]Kiedy zakończyliście strajk, panowało powszechne przekonanie, że to klęska.[/b]

Tak, ludzie tak myśleli. Uważali, że to koniec „Solidarności”. A ja byłem przekonany, że wygraliśmy, bo z nami rozmawiano. Bo spokojnie doszliśmy do kościoła św. Brygidy i nic się nie stało. Wiedziałem, że to sukces. Komunizm miał bowiem swoją logikę. Pamiętam, jak wychodziliśmy ze stoczni, trzymając się z bratem pod ręce, ale – co charakterystyczne – potem na żadnych zdjęciach z tego marszu nie było nas widać. Pokazywano innych. Tadeusza Mazowieckiego z Janem Bartczakiem i Andrzejem Celińskim. W rzeczywistości, w tym samym szeregu byliśmy jeszcze my. Ale jakoś nas na żadnych zdjęciach nie pokazano.

[b]Może to przypadek, czasem ktoś wejdzie w kadr...[/b]

Tak... oczywiście, to przypadek... Jak i wiele potem innych przypadków, ale zostawmy to.

[b]Nadszedł sierpień.[/b]

I wtedy to już była ogromna różnica. Wojciech Jaruzelski wygłosił przemówienie na plenum KC, które potraktowaliśmy jako kapitulację. Ono w rzeczywistości takie nie było, ale tak je odczytaliśmy. Pamiętam nocny spacer po stoczni, kiedy spotkaliśmy Krzysztofa Wyszkowskiego w absolutnej euforii. To był ważny dla mnie moment. Potem był inny, trudny, kiedy młodzi działacze chcieli natychmiastowej legalizacji związku, a Wałęsa pojechał do Warszawy i wrócił bez legalizacji. Część z nich przyszła, żeby się z Wałęsą rozprawić – niemal fizycznie. Brat ich powstrzymał, mnie z kolei udało się ich uspokoić na sali. Miałem wtedy rzeczywiście dobre przemówienie. Obiecałem legalną „Solidarność” za pół roku. Pomyliłem się o dwa i pół miesiąca. A potem był okres przygotowań do Okrągłego Stołu.

[b]Najpierw było spotkanie w Magdalence.[/b]

16 września 1988 roku. Te rozmowy nie dały żadnego rezultatu, ale już sam fakt spotkania Czesława Kiszczaka z reprezentacją opozycji był znaczący.

[b]Co pan czuł?[/b]

Czułem, że wchodzimy w nowy etap historii. Był to jeden z najbardziej radosnych okresów w moim życiu.

[b]Dla człowieka opozycji spotkanie z Kiszczakiem musiało być dużym przeżyciem.[/b]

Do takich spraw podchodzę mało emocjonalnie. Były straszne dyskusje na temat udziału w Magdalence. Tylko że ci, którzy mieli największe wątpliwości moralne, potem najszybciej się z komunistami fraternizowali. Traktowałem to jako czystą politykę, na chłodno. Kiszczak się przymilał, żartował, zagadywał. Podszedł do mnie, pytał, co u brata. Usiłował być sympatyczny, ale sympatyczny w swoim stylu. Podchodził, przypijał. OPZZ-owcy zaproponowali ludziom z „Solidarności” przejście na ty, jak mówili – wszyscy jesteśmy związkowcami.

[b]Zbliżał się Okrągły Stół.[/b]

Najpierw przyszedł kolejny przełomowy moment, czyli dyskusja Miodowicz – Wałęsa. Około 10 stycznia zadzwonił do mnie Mazowiecki, który w międzyczasie stał się głównym negocjatorem z komunistami, i powiedział, żebym się stawił w Warszawie. Spotkaliśmy się w domu moich rodziców i brata na Żoliborzu. Mazowiecki powiedział, że jest decyzja o Okrągłym Stole. Pamiętam, w jakim napięciu czekał na „Dziennik telewizyjny”. Doczekaliśmy do wieczoru, kiedy „Dziennik” podał tę informację.

[b]To chyba wtedy Marek Tumanowicz, prezenter „Dziennika”, pierwszy raz powiedział o KKW NSZZ „Solidarności”, a nie o „tzw. «Solidarności»”. Utkwiło mi to w pamięci.[/b]