ETS orzekł w spr. polskiej obywatelki, która wystąpiła przeciwko ZUS w Białymstoku

Sprawa zainicjowana została odesłaniem prejudycjalnym Sądu Apelacyjnego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, rozstrzygającego spór Janiny Wencel przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku (sygn. sprawy: C-589/10).

Okoliczności sprawy

Janina Wencel, obywatelka polska, urodzona w 1930 r., jest zameldowana od 1954 r. w Białymstoku. Jej mąż, również obywatel polski, po ich ślubie w 1975 r. osiedlił się we Frankfurcie nad Menem (Niemcy), gdzie był zameldowany na pobyt stały i związany stosunkiem pracy obejmującym opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne. Od 1984 r. pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy w Niemczech. J. Wencel często przyjeżdżała do męża do Niemiec. Zgodnie z potwierdzeniem zameldowania wydanym przez urząd miasta we Frankfurcie nad Menem J. Wencel przebywała stale od 1984 r. w Niemczech. Uzyskała tam zezwolenie na pobyt stały, jednak nigdy nie podjęła tam pracy. Od 1984 do 1990 r. była zatrudniona jako opiekunka do dziecka u swojego syna w Polsce. Decyzją ZUS z 1990 r. J. Wencel nabyła z tytułu przebytych w Polsce okresów ubezpieczeniowych prawo do polskiej emerytury. Od czasu śmierci męża w 2008 r. niemiecka instytucja ubezpieczeniowa wypłacała jej rentę wdowią przyznaną jej m.in. z powodu zamieszkiwania w Niemczech. Obecnie stale mieszka w Polsce wraz z synem, synową i wnukami.

W 2009 r. ZUS uzyskał informację, że J. Wencel była zameldowana na pobyt stały zarówno w Polsce, jak i w Niemczech. Opierając się na oświadczeniu z  2009 r., w którym J. Wencel podaje, że zamieszkuje w Niemczech, spędzając wszystkie urlopy, święta i wakacje w Polsce, ZUS wydał dwie decyzje na podstawie ustawy o emeryturach. Pierwszą z tych decyzji ZUS uchylił decyzję z 1990 r. o przyznaniu emerytury oraz wstrzymał jej wypłatę. Zdaniem ZUS na mocy umowy z  1975 r. instytucja ubezpieczeniowa państwa miejsca zamieszkania wnioskodawcy jest wyłącznie właściwa do rozpatrzenia wniosku o emeryturę. Jako że J. Wencel miała stałe miejsce zamieszkania w Niemczech, nie przysługiwało jej prawo do emerytury z polskiego systemu ubezpieczeń. Drugą z decyzji ZUS zobowiązał J. Wencel do zwrotu nienależnie pobranej emerytury za okres ostatnich trzech lat.

W 2010 r. J. Wencel odwołała się od obu decyzji do Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, podnosząc naruszenie przepisów prawa Unii dotyczących swobody przemieszczania się i pobytu. We wrześniu 2010 r. sąd ten oddalił odwołania. J. Wencel wniosła apelację od tego wyroku.

Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, który skierował do Trybunału pytania prejudycjalne w omawianej sprawie, zmierza do ustalenia m.in., czy w świetle ustanowionej prawem UE swobody przemieszczania się i przebywania w państwach członkowskich, w przypadku osoby mającej dwa zwykłe miejsca zamieszkania w dwóch państwach członkowskich i otrzymującej rentę rodzinną w jednym państwie, a emeryturę w drugim państwie, możliwe jest zniesienie, zmniejszenie, zmiana lub zawieszenie jednego z tych świadczeń ze względu na to, że uprawniony zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego.

Rozstrzygniecie ETS

W dzisiejszym wyroku Trybunał orzekł, że:

- na potrzeby stosowania rozporządzenia 1408/71 jedna osoba nie może mieć jednocześnie dwóch zwykłych miejsc zamieszkania na terytorium dwóch różnych państw członkowskich;

- właściwa instytucja państwa członkowskiego nie może odebrać z mocą wsteczną prawa do emerytury korzystającej z niego osobie i żądać zwrotu rzekomo nienależnie wypłaconej emerytury z tego powodu, że pobiera ona rentę rodzinną w innym państwie członkowskim, na którego terytorium również miała miejsce zamieszkania; niemniej jednak wysokość emerytury otrzymywanej w pierwszym z państw członkowskich może zostać zmniejszona w granicach kwoty świadczeń pobieranych w drugim państwie członkowskim na podstawie ewentualnego krajowego unormowania zapobiegającego kumulacji świadczeń;

- prawo UE nie stoi on na przeszkodzie wydaniu decyzji w sprawie zmniejszenia kwoty emerytury pobieranej w pierwszym państwie członkowskim w granicach kwoty świadczeń pobieranych w drugim państwie członkowskim, o ile wskazana decyzja nie prowadzi do postawienia osoby korzystającej z tych świadczeń w sytuacji mniej korzystnej niż osoby, której sytuacja nie zawiera żadnego elementu transgranicznego, a w razie stwierdzenia zaistnienia takiej mniej korzystnej sytuacji, o ile decyzja ta jest uzasadniona obiektywnymi względami i proporcjonalna względem zamierzonego przez prawo krajowe uzasadnionego celu; sprawdzenie tego jest zadaniem sądu odsyłającego.

Trybunał przypomniał w pierwszej kolejności, że przepisy rozporządzenia 1408/71 zmierzają do poddania zainteresowanych systemowi zabezpieczenia społecznego tylko jednego państwa członkowskiego po to, aby uniknąć zbiegu właściwych ustawodawstw krajowych oraz mogących wynikać z tego komplikacji. Biorąc z kolei pod uwagę, że we wprowadzonym przez to rozporządzenie systemie przyjęto miejsce zamieszkania jako łącznik służący określeniu właściwego ustawodawstwa, nie można uznać, że do celów rozporządzenia nr 1408/71 jedna osoba ma jednocześnie więcej niż jedno miejsce zamieszkania w różnych państwach członkowskich.

Następnie Trybunał wskazał na przepis rozporządzenia, który stanowi, że świadczenie należne zgodnie z ustawodawstwem pierwszego państwa członkowskiego może być zmniejszone wyłącznie w granicach kwoty świadczeń należnych zgodnie z ustawodawstwem innego państwa członkowskiego. Wynika z tego, że polska emerytura zainteresowanej nie może zostać odebrana z mocą wsteczną z powodu istnienia niemieckiego świadczenia z tytułu renty rodzinnej. Niemniej może ona zostać zmniejszona w granicach kwoty świadczeń niemieckich, na podstawie ewentualnego polskiego unormowania zapobiegającego kumulacji świadczeń. Zadaniem SA w Białymstoku jest sprawdzenie, czy w niniejszym przypadku istnieje takie unormowanie.