Trudno zaprzeczyć, że opinię przeciwnika polskiej niepodległości lewica zawdzięcza przede wszystkim samej sobie. Ale można też śmiało powiedzieć, że w Polsce ostateczny cios lewicy zadał Józef Piłsudski swoim genialnym bon motem o wysiadaniu z czerwonego tramwaju na przystanku Niepodległość.

I można byłoby na tym poprzestać, gdyby nie to, że historię tworzą konkretne fakty. W ich świetle zaś powyższa opinia okazuje się mocno problematyczna. Dlatego bardzo dobrze, że ukazała się książka „Po dwakroć niepokorni. Szkice z dziejów polskiej lewicy patriotycznej" autorstwa Jarosława Tomasiewicza.

Pozycja ta jakby od niechcenia wypełnia wiele luk bardzo mocno szkodzących naszej wiedzy historycznej, w gruncie rzeczy poszufladkowanej zgodnie ze schematami, wedle których zostało uporządkowane nasze życie publiczne. Dzisiejszą Polską nie rządzą żadne trumny, to my dowolnie je wykopujemy z grobów i zmieniamy nie tylko epitafia, lecz całe pomniki nad miejscem ostatecznego spoczynku bohaterów. I biada tym, którzy do żadnego schematu nie pasują.

O nich właśnie pisze Tomasiewicz, że – tak jak za życia – są bezdomni, a ich patriotyzm i religijność zbywa się pełnym zakłopotania milczeniem, jako że nie pasują do lewicowości, trudno ich zatem umieścić na sztandarach sił postępu. Lecz i prawica ich nie chce, bo na cóż modły w kościołach i walka o wolność, skoro etykietka socjalisty skaziła ich na zawsze. Zatem owym „niepokornym" jedna lub druga strona sporo amputuje z dorobku albo w ogóle pomija w książkach i artykułach. I tak oto tracimy bardzo ważną część narodowej spuścizny.

Ważną również dlatego, że dobrą w tym najbardziej podstawowym, bo moralnym, sensie. Nie na darmo nad Wisłą ukuto powiedzenie: „Kto za młodu nie był socjalistą, ten na starość będzie świnią" (według innej wersji słowa te wypowiedział Otto von Bismarck), bo ludzie lewicy nie tylko zabiegali o znośne życie ludzi pracy (o dostatku nikt nawet nie marzył). Oni marzyli także o wielkiej wojnie, która zmieni oblicze ziemi i przyniesie wolność chłopom, robotnikom oraz ukochanej Polsce.

Ale jest jeszcze jeden walor książki Tomasiewicza. Docenią ją przede wszystkim ci męczeni w PRL-owskiej ławce szkolnej koszmarnie nudnymi wyliczankami poszczególnych formacji, które trzeba było wykuć na blachę, aby zaliczyć klasówkę lub egzamin z „historii ruchu robotniczego". Czytając „Po dwakroć niepokornych", nie mogę się pozbyć wrażenia, że jedną z cech komunizmu był przerażający prymitywizm intelektualny. Z jaką radością uczniowie czytaliby (wtedy jeszcze sporo uczniów czytało) ciekawą lekturę, ale cóż, system promował tylko nudne ramoty – taka była jego specyfika.

Podległość sowieckiemu imperium

Dwa pierwsze rozdziały książki Tomasiewicza są bowiem taką – naprawdę interesującą – historią ruchu socjalistycznego w Polsce. Czytelnikom szczególnie zasmakuje rozdział drugi: „Między Grunwaldem a Lenino. Tendencje narodowo-komunistyczne w Polsce". Można ze zdziwieniem przeczytać, że „odchylenie nacjonalistyczne" nie było jedynie wymysłem Jakuba Bermana, Józefa Różańskiego oraz ich śledczych. Wśród komunistów, naprawdę wiernopoddańczo zapatrzonych w Moskwę, byli tacy, którzy nie mieli najmniejszej ochoty rezygnować z tożsamości narodowej. Nie ma też co ukrywać, że duże znaczenie odgrywała w „partii robotników i chłopów" kwestia żydowska.

„Narodowi komuniści" z niechęcią odnosili się do nadreprezentacji Żydów w partyjnej wierchuszce, nie dbając o historyczne uwarunkowania tej sytuacji. Animozja ta była tym mocniejsza, że nałożyła się na inny podział: pepeerowcy i alowcy występowali przeciwko przybyszom ze Wschodu (nieważne, czy spadochroniarzom wysłanym z Moskwy, czy żołnierzom armii Berlinga). Kombatanci krajowi uważali, że zostali wypchnięci przez „przyjezdnych", czyli Żydów. Tego rodzaju konflikty ciągnęły się – jak się okazuje – przez cały czas trwania PRL. To one były jednym ze źródeł walk frakcyjnych wewnątrz PZPR pod koniec lat 60., kiedy doszło do konfrontacji między tzw. natolińczykami a puławianami, a potem w latach 80. przyczyniły się do powstania słynnego Zjednoczenia Patriotycznego Grunwald.

Autor wskazując owe „narodowo-komunistyczne" ciągoty, jednak wyraźnie oddzielił ten rozdział od historii lewicy patriotycznej XIX i XX wieku. I słusznie. Jakkolwiek mocno rozmaici aparatczycy podkreślaliby swoją narodową tożsamość, swoje antyżydowskie czy nawet antymoskiewskie resentymenty, i tak zawsze byli trybikami w maszynie utrzymującej Polskę w podległości sowieckiemu imperium.

O zupełnie innym zjawisku traktuje natomiast rozdział pierwszy, opisujący dzieje polskich socjalistów. Doskonale oddaje napięcie, jakie wywoływało z jednej strony dążenie do partykularnej niepodległości narodu, z drugiej zaś – walka o emancypację ludzi pracy. Wizja wyzwolenia klasowego na całym świecie powodowała, że młodzi przedstawiciele szlachty i inteligencji (a oni stanowili trzon działaczy socjalistycznych na ziemiach polskich) odkładali na bok wyzwolenie narodowe, uznając, że zwycięska rewolucja załatwi także ten problem. Od tej postawy był już tylko krok do uznania, że emancypacja narodowa stanowi wyłącznie zawadę na drodze do szczęścia mas pracujących.

Ale tak być nie musiało. Tomasiewicz nie tylko opisuje dzieje ruchu jako całości, lecz prezentuje także czytelnikom 12 biograficznych szkiców, które ukazują polską lewicę od zupełnie nieznanej strony. Czy „Krytyka Polityczna", która przyjęła jako swego patrona Stanisława Brzozowskiego, ma świadomość, że w gruncie rzeczy był to myśliciel religijny i działacz niepodległościowy, który w socjalizmie widział lekarstwo na nierówność społeczną, a nie odczytanie uwarunkowań historycznych?