Wszystkie kolory odwilży

„Przykrym i niepokojącym zjawiskiem w okresie festiwalu był nierząd uprawiany z obcokrajowcami przez obywatelki polskie, z którym w zasadzie organa MO nie potrafiły przeprowadzić skutecznej walki. Zjawisko to (...) występowało w sposób bardzo jaskrawy”; „notowano fakty prowokacyjnego zachowania się wobec delegatów NRD”. To tylko niektóre z fragmentów raportów resortu bezpieczeństwa dotyczących przebiegu V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów.

Odbywający się w Warszawie od 31 lipca do 14 sierpnia 1955 r. festiwal był pierwszą po wojnie tak dużą międzynarodową imprezą, i jak dotychczas największą masową imprezą zorganizowaną przez władze w Polsce (nie licząc pielgrzymek papieskich). W festiwalu wzięło udział około 150 tys. młodych Polaków oraz blisko 25 tys. cudzoziemców z niemal całego świata, najwięcej z państw zachodnich i z Trzeciego Świata.

Na tydzień przed otwarciem festiwalu oddano do użytku największy w kraju Centralny Stadion Sportowy, zwany też Stadionem Dziesięciolecia. Powstał na hałdzie gruzów zniszczonej Warszawy na Pradze. Obok otwartego w tym samym dniu (21 lipca) wysokiego na ponad 200 m Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina stał się sztandarową wizytówką warszawskiego festiwalu. Zawody odbywających się równocześnie Igrzysk Sportowych Młodzieży oczywiście wygrała delegacja ZSRR (Polska zajęła drugie miejsce).

Nie wszyscy w Polsce podzielali entuzjazm, jaki reprezentowała oficjalna propaganda w związku ze świętem młodzieży. Do władz dochodziły informacje o rozprzestrzenianiu się nieprzychylnych plotek na temat festiwalu.

Przytoczmy najbardziej charakterystyczne: „W szeregu miejscowości woj. krakowskiego (Czernichów, Balice i inne) szerzona jest wroga propaganda, że festiwal organizują komuniści i z całego świata przyjadą tylko komuniści. W związku z czym rodzice obawiają się na festiwalu rozpusty wśród młodzieży”; „W powiecie myślenickim rodzice nie zezwalają dzieciom wyjeżdżać na festiwal w obawie przed zgorszeniem”; „w pow. Inowrocław szerzona jest pogłoska, iż uczestnicy festiwalu po powrocie z Warszawy zostaną przymusowo wciągnięci do zaciągu pionierskiego i wyjadą do pracy w PGR”; „W Warszawie zanotowano lansowanie plotki, iż cudzoziemcy przywieźli ze sobą różne zakaźne choroby, które mogą zagrażać ludności”. Na czas trwania festiwalu wysiedlono z centrum Warszawy prostytutki, osoby – jak to napisano w jednym z dzienników – o „gorszącym trybie życia”. Zarządzono wielkie mycie i malowanie tramwajów, autobusów i trolejbusów. Wystrój ulic i placów stolicy, bogatych w kolorowe, pogodne dekoracje, znacząco odbiegał od dotychczas sztampowych, socrealistycznych akcentów wystroju ówczesnych polskich miast. Pojawiły się nawet ogródki kawiarniane, tak bardzo popularne przed wojną i w czasie okupacji miejsce wypoczynku warszawiaków.

Jak każda impreza z udziałem obcokrajowców, tak i warszawski Festiwal Młodzieży i Studentów bacznie był obserwowany przez resort bezpieczeństwa. Na gości festiwalowych czekała aparatura podsłuchowa, „ukryci” fotoreporterzy i oczywiście agenci.

W meldunkach funkcjonariuszy resortu i donosach ich tajnych współpracowników starano się odnotowywać jak najwięcej danych „o przejawach wrogiej działalności uprawianej przez obcokrajowców z państw kapitalistycznych i elementy wrogie w kraju w czasie festiwalu”.

W jednym z takich raportów możemy przeczytać, „że poszczególni obcokrajowcy, szczególnie Anglicy, Norwegowie, Duńczycy, Szwedzi, Amerykanie wyszukiwali i za pomocą aparatów fotograficznych fiksowali różne ujemne fakty z życia bytowego obywateli polskich, jak np. ludzi w podartych, brudnych ubraniach, pomieszczenia rodzin żyjących w ciężkich warunkach itp., które niewątpliwie służyć miały dla wrogich celów. Były fakty, że cudzoziemcy sztucznie stwarzali pożądane dla nich sytuacje przez rozrzucanie cukierków, papierosów na ulicy, wokół czego robiło się zbiegowisko ludzi wyłapujących rozrzucone przedmioty, a oni wykorzystywali tę okazję dla robienia zdjęć”.

Dzięki zachowanym materiałom Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, które obecnie znajdują się w archiwum IPN, możemy się dowiedzieć wiele nie tylko o pracy operacyjnej komunistycznej bezpieki, ale też… przykładowo o jakości posiłków w lokalach gastronomicznych stolicy: „Na kwaterze delegacji radzieckiej zanotowano liczne wypadki zachorowań na biegunkę – zarówno wśród delegatów, jak i personelu (łącznie około 300 osób). Zachorowania o podobnych objawach notowano również wśród delegacji amerykańskiej, Algieru oraz w polskich zespołach artystycznych – około 600 osób. W związku z powyższym pobrano próbki pożywienia, które są badane przez stację epidemiczno-bakteriologiczną. Według relacji lekarzy zachorowania nie noszą charakteru epidemicznego, lecz mogą być powodowane bogatą recepturą potraw (wysoka kaloryczność, duża różnorodność)”.

Większość informacji zarejestrowanych przez UB pochodziła od tłumaczy-agentów (niektórzy przekazywali informacje jako kontakt służbowy). Jednak ich wiarygodność i tym samym przydatność operacyjna dla resortu bezpieczeństwa była niska, bowiem znaczna część gości odnosiła się do tłumaczy z rezerwą, słusznie przypuszczając, że mają do czynienia z informatorami policji politycznej. Zdarzało się nawet i tak, że niektóre delegacje (np. z RFN) rezygnowały z przydzielonych im odgórnie tłumaczy i zatrudniały własnych.

W trakcie operacyjnego rozpracowywania delegatów na festiwal często dochodziło do nieporozumień z powodu błędów w tłumaczeniach podsłuchanych rozmów. W jednym z meldunków podano – dla przykładu – historię francuskich artystów, których rozmowę o roli wojskowych występujących w sztuce przedstawiono jako udział w wywiadzie wojskowym. „Pochłonęło to wiele wysiłku i dopiero na żądanie ponownego, pełnego przesłuchania nasłuchu wyjaśniło się, że pierwsze tłumaczenie jest fałszywe, a podjęte operacyjne przedsięwzięcie bezcelowe”.