Prawnik przed sądem może być krytyczny - uważa Tomasz Borowiec, radca prawny

Postanowienia Kodeksu Etyki Radcy Prawnego nakazują, aby zachowanie radców nie naruszało powagi sądu, urzędu i instytucji, przed którym występują oraz aby ich wystąpienia nie naruszały godności osób uczestniczących w postępowaniu, jak również nie powinni oni publicznie okazywać stosunku do pracowników wymiaru sprawiedliwości, klientów oraz osób których dotyczą czynności przez niego wykonywane. Ścisła literalna wykładania ww. opisanych zasad deontologii zawodowej, bez uwzględnienia wykładni systemowej, w tym regulacji międzynarodowych, może w wielu przypadkach być sprzeczna ze stanowiskiem Trybunału w Strasburgu.

W sprawie Nikula przeciwko Finlandii (sprawa nr 31611/96 z dnia 21 marca 2002 r.) adwokat została skazana za zniesławienie prokuratora. Pani mecenas zarzuciła prokuratorowi, że nieuczciwie prowadzi proces i rażąco manipuluje dowodami, nadużywa swoich kompetencji prokuratorskich przez co naraża na szwank wymiar sprawiedliwości. Była to wyjątkowo daleko idąca w swej treści i formie wypowiedź, jednakże Trybunał uznał, iż w tym wypadku zawierała się ona w granicach wolności słowa. Zarzuty formułowane przez panią mecenas dotyczyły wyłącznie działań prokuratora podejmowanych w ramach czynności zawodowych, nie zaś samej osoby prokuratora. Artykuł 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Obywatela gwarantujący prawo do wyrażania opinii chroni nie tylko samą treść wypowiedzi, ale również formę wypowiedzi, w tym formy rażące lub szokujące, które powiększają pluralizm wyrażanych opinii oraz otwartość, bez których nie byłoby społeczeństwa demokratycznego.

W sprawie Kyprianou przeciwko Cyprowi (sprawa nr 73797/01 z dnia 15 grudnia 2005 r.) adwokat obrońca oskarżonego przesłuchiwał świadka, który poczuł się obrażony zadanym pytaniem. Sąd zwrócił uwagę adwokatowi, że na tym etapie postępowania pytanie jest zbyt szczegółowe. Adwokat oświadczył składowi sędziowskiemu, iż w związku z faktem, iż ten przerwał mu przesłuchanie świadka w kluczowym momencie w przyjętej przez niego linii obrony, nie widzi on możliwości dalszej obrony oskarżonego, prosi więc o odsunięcie od sprawy. Sąd odmówił, po czym adwokat wdał się w dosadną na słowa dyskusję ze składem sędziowskim. Sąd ukarał adwokata pięciodniowym aresztem za obrazę sądu. Trybunał stwierdził, że stosowanie kary aresztu wobec adwokata – o ile nie zachodzi konieczność zastosowania takiego rodzaju kary w społeczeństwie demokratycznym – może wywoływać „efekt zniechęcenia" u innych pełnomocników. Pełnomocnik nie może odczuwać lęku broniąc interesów swojego klienta obawiając się, iż jego samego spotkają reperkusje. Pełnomocnicy nie mogą również czuć się ograniczani obawą wymierzenia wobec nich kary w swych wystąpieniach procesowych. Aby społeczeństwo miało zaufanie do wymiaru sprawiedliwości, musi mieć także zaufanie do profesjonalnych pełnomocników, iż są w stanie w sposób skuteczny reprezentować ich interesy.

Sprawa Veraart przeciwko Holandii (sprawa nr 10807/04 z dnia 30 listopada 2006 r.) była o tyle interesująca, że krytyka formułowana przez pełnomocnika dotyczyła osoby trzeciej w stosunku do postępowania sądowego. Osobą trzecią był terapeuta, który pomógł odzyskać swojej pacjentce wspomnienia będące podstawą oskarżenia jej najbliżej rodziny o popełnianie brutalnych przestępstw. Sprawa zyskała rozgłos publiczny. Pełnomocnik na forum publicznym skrytykował terapeutę kwestionując stosowane przez niego praktyki, jak również same jego kwalifikacje terapeuty. Pełnomocnik został ukarany przez sąd dyscyplinarny za naruszenie standardów zawodowych, ponieważ zdaniem sądu pełnomocnik nie posiadał kwalifikacji, aby oceniać stosowane przez terapeutę metody leczenia. Trybunału stwierdził, że pełnomocnik bez wątpienia miał prawo do składania publicznych oświadczeń w interesie swoich mocodawców podważających kompetencje terapeuty - nawet jeżeli zarzuty były formułowane poza salą sądowa. Pełnomocnik został uprawniony przez swoich mocodawców, aby ten walczył o odzyskanie dobrego imienia rodziny, które niewątpliwie zostało narażone na szwank.

Prawo do krytykowania przez prawników funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości może wypływać zarówno z prawa samych prawników do wyrażania opinii, z prawa do wyrażania opinii reprezentowanych osób, jak również z prawa do sądu ich klientów - jest wypadkową tych trzech praw łącznie lub też każdego z osobna. Wypowiedź radcy prawnego należy interpretować w kontekście prowadzonej przez niego sprawy, na ile ona przynosi lub może przynieść korzyści dla reprezentowanej osoby z uwzględnieniem autonomii pełnomocników w obieraniu strategii procesowej. W przypadku zastosowania wobec prawnika sankcji za przekroczenie granic dopuszczalnej krytyki wymiaru sprawiedliwości należy rozważyć na ile powzięte sankcje są uzasadnione w społeczeństwie demokratycznym. Konieczne jest przy tym spojrzenie na sprawę holistycznie, z uwzględnieniem funkcjonowania całego systemu sprawiedliwości. Czasami w konkretnym przypadku ukaranie prawnika może wydawać się uzasadnione, jednak dla funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w ogóle - już nie, bowiem zastosowana kara może działać deprymująco na całe środowisko prawnicze wywołując u nich „efekt zniechęcenia".