Nowe zasady dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza

Rz: Weszły w życie nowe zasady dziedziczenia z tzw. dobrodziejstwem inwentarza, a więc istotne jest, co do niego wchodzi i ile jest warte. Zgodnie zaś z nowelą prawa bankowego, która wejdzie w życie 1 lipca 2016 r., bank ma udzielić spadkobiercy informacji o rachunkach zmarłego, ale spadkobierca poświadczenia nabycia spadku jeszcze w tym momencie nie ma. Czy ze sporządzeniem wykazu inwentarza ma się śpieszyć, panie rejencie?

Tomasz Kot: Z trudnościami w dotarciu do pełnej informacji o stanie spadku mieliśmy,  niestety, do czynienia już w poprzednim stanie prawnym. Spadkobierca, który spadek przyjął, nie miał możliwości zwrócenia się do podmiotów  takich jak banki czy inne instytucje finansowe, o informacje o jego aktywach i pasywach.  Moim zdaniem spadkobierca, który spadek przyjmuje z dobrodziejstwem inwentarza, nie powinien zwlekać ze sporządzeniem wykazu inwentarza. Im więcej czasu od przyjęcia spadku upłynie, tym trudniej o rzetelne ustalenie wartości jego poszczególnych składników.

A jak reagować na nowe informacje o skali spadku, jego przedmiotach?

Zgodnie ze znowelizowanymi przepisami (art. 1031 1 § 1, § 3, § 4 kodeksu cywilnego) spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ale też wykonawca testamentu, mogą złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. W wykazie z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub długów pominiętych w wykazie składający uzupełnia go. Czyli jeżeli po sporządzeniu wykazu inwentarza zgłosi się wierzyciel spadkodawcy z nieujawnioną wcześniej wierzytelnością wobec zmarłego, spadkobierca powinien uzupełnić wykaz.

Wartość rzeczy jest zmienna. Jak ma je „wyceniać": ostrożnie, optymistycznie czy pesymistycznie?

Moim zdaniem należy się odnieść do wartości rynkowej, tj. ceny, jaką można uzyskać w danym momencie za określony przedmiot, przy uwzględnieniu stanu danego przedmiotu.

Ujawnienie długu w wykazie ma też znaczenie dla spłaty wierzycieli.

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacając niektóre długi spadkowe wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów, ponosi za nie odpowiedzialność ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, do jakiej byłby obowiązany je zaspokoić. Nie dotyczy to spadkobiercy, który nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, ani spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.

Na czym może polegać niebezpieczeństwo  związane z inwentarzem?

Niebezpieczeństwo dla spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza  znajdowało się i wciąż znajduje w innym miejscu niż   sporządzanie wykazu inwentarza. Spadkobierca do momentu przyjęcia spadku odpowiada za długi spadkowe przedmiotami wchodzącymi w skład spadku (art. 1030 k.c.), a po przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, wierzyciel może zaspokoić się ze środków na koncie bankowym spadkobiercy, a nie na przykład z trudno zbywalnych przedmiotów wchodzących w skład spadku (np. stare meble). Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy dotyczy tylko wartości spadku ustalonej w wykazie inwentarza.

Sporządzenie spisu inwentarza to także kłopoty, zwłaszcza gdy spadek duży, a długi niewielkie, może lepiej go przyjąć wprost. Co i kiedy trzeba zrobić i co sprawdzić, by nie zrobić głupstwa?

Musimy być pewni stanu czynnego spadku, tj. aktywów i długów, by podjąć taką decyzję. W szczególności jeżeli nie utrzymywaliśmy bliskich kontaktów ze spadkodawcą, nie powinniśmy podejmować decyzji o przyjęciu spadku wprost, zamiast przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza. Rozumiem, że sugestia pana redaktora idzie w kierunku uniknięcia kosztów inwentarza oraz uproszczenia procedury. Nie należy jednak sugerować przyjęcia spadku wprost, skoro ustawodawca przyjął jako zasadę przyjęcie go z dobrodziejstwem inwentarza. Co zrobimy, jeżeli się okaże, że w spadku była jednak ukryta  mina? Odpowiadając na postawione pytanie, skoro spadek jest duży, to pewnie i nie odczujemy tak bardzo kosztów postępowania związanych z koniecznością sporządzenia wykazu inwentarza.

W pewnych sytuacjach można zmienić decyzje co do spadku?

Pamiętajmy, że uchylenie się od skutków złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o sposobie przyjęcia spadku wymaga zgody sądu. Sąd Najwyższy przyjął w jednym ze swych orzeczeń (II CSK 172/12 z 29 listopada 2012 r.), że za błędem mogącym stanowić podstawę uchylenia się od złożonego oświadczenia spadkobiercy może stać brak wiedzy o stanie spadku, mimo podjęcia właściwych działań zmierzających do ustalenia stanu spadku.

Czy jako spadkobierca powinienem położyć szybko rękę na spadku, pilnować go, zinwentaryzować, zabezpieczyć. Można się czasem narazić rodzinie – jak rozwiązać takie dylematy, jak się zabezpieczyć i przed czym?

Przypomnę, że zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego spadek się zabezpiecza, gdy zostanie uprawdopodobnione, że z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw majątkowych, które w chwili śmierci spadkodawcy były w jego władaniu. Zwłaszcza poprzez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie lub nieusprawiedliwione zadysponowanie nimi. Zabezpieczenia spadku dokonuje sąd, którywyznacza taki środek zabezpieczenia, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni. Jeżeli nie jest możliwe określenie środka, jego  wybór  należy do wykonującego czynności zabezpieczające komornika.

Jakie są to najczęściej posunięcia?

Przede wszystkim spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór, złożenie do depozytu sądowego, ustanowienie zarządu tymczasowego, ustanowienie dozoru nad nieruchomością. Zastosowanie jednego środka zabezpieczenia nie wyłącza zastosowania innych, równocześnie lub kolejno. Jeżeli w skład spadku wchodzą ruchomości ulegające szybkiemu zepsuciu, sąd zarządza ich sprzedaż przez komornika, oznaczając przy tym sposób sprzedaży. Uzyskane ze sprzedaży pieniądze składa się do depozytu sądowego. Spis majątku ruchomego w ramach zabezpieczenia spadku sporządza się w obecności dwóch świadków powołanych przez komornika.

Kto może zainicjować takie postępowanie?

Zabezpieczenia spadku dokonuje się na wniosek zainteresowanych osób, z urzędu tylko w szczególnych sytuacjach. Jeżeli mamy choć cień podejrzenia, że może wyniknąć spór między spadkobiercami o spadek, powinniśmy wnioskować o czynności zabezpieczające. Zdarza się, że dowodami w postępowaniach między spadkobiercami są zdjęcia rodzinne, na których widać np. cenne obrazy na ścianach. Osoba, która jest w posiadaniu przedmiotów wchodzących w skład spadku, jest narażona na zarzuty ukrycia przedmiotów wchodzących w jego  skład, wypłatę wynagrodzenia za korzystanie z nich itp. Sytuacje mogą być w praktyce bardzo kłopotliwe. Trudno oczekiwać od kogoś, kto wspólnie ze spadkodawcą mieszkał i korzystał z jego rzeczy, że po jego śmierci natychmiast opuści mieszkanie, zostawiając spadkobiercom spis inwentarza! Ocenę tę podziela ustawodawca, który przewidział, że małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w   dotychczasowym zakresie. Zarządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne (art. 923. § 1 k.c.).

W ramach spadku może być też testament. Co z nim zrobić, gdzie go trzymać, jak zabezpieczyć?

Przypomnę, że od 5 października 2011 r. Krajowa Rada Notarialna prowadzi Notarialny Rejestr Testamentów (NORT), który spełnia wymogi przyjęte w konwencji z Bazylei o stworzeniu systemu rejestracji testamentów z 1972 r. Współpracujemy z rejestrami testamentów w innych krajach w ramach Stowarzyszenia Europejskiej Sieci Rejestrów Testamentów (ARERT), które obejmuje rejestry w Austrii, Belgii, Bułgarii, Estonii, Francji, Grecji, Holandii, Litwie, Luksemburgu, Łotwie, Niemczech, Petersburgu, Rumunii i Węgrzech. W   tej współpracy w toku poszukiwania testamentu po osobie zmarłej wymieniane są informacje o zarejestrowanych testamentach. W rejestrze przechowywana jest jedynie informacja o sporządzeniu testamentu, a nie o jego treści. Rejestr nasz nie jest obowiązkowy, a jeżeli osoba sporządzająca testament się obawia, że zainteresowani nie ujawnią testamentu, może zgłosić   jego sporządzenie do rejestru za pośrednictwem notariusza. W toku postępowania spadkowego  łatwo można będzie uzyskać tę informację. Jeżeli sporządzamy testament w formie aktu notarialnego, oryginał jest przechowywany przez notariusza przez dziesięć lat, a potem przekazywany do archiwum sądowego.