Nie obrażajmy się na konstytucję - analiza Krzysztofa Szczuckiego

Obserwując debatę na temat klauzuli sumienia, wolności sumienia, a przede wszystkim godności ludzkiej, która stanowi fundament, a zarazem zwieńczenie wszystkich praw i wolności człowieka, nie można nie przetrzeć oczu ze zdumienia. W dyskursie tym pojawia się bowiem bardzo dużo wypowiedzi, nierzadko z wysokości ważnych katedr uniwersyteckich czy też podpieranych renomą reprezentowanej instytucji, w których głównym celem jest zarzucenie przeciwnikowi stronniczości, niekompetencji, zideologizowania. Zazwyczaj stanowiska te mają ton naukowy, definitywny, wręcz stawiający kropkę nad i. Głębsza ich analiza pokazuje jednak, że nierzadko zarzuty metodologiczne stawiane przez polemistów stanowią właśnie o ich słabości.

Prawo nie może być neutralne

Na samym początku, jeżeli chce się w ogóle rzetelnie podejść do analizy aktu prawnego, zwłaszcza takiego, jakim jest Konstytucja RP, należy przywołać – wydawałoby się – jeden z kanonów interpretacyjnych, znany chyba zresztą także osobom parającym się interpretacją innych tekstów niż prawne. Otóż pisanie przepisów oraz ich uchwalanie nie odbywa się w zawieszeniu, w oderwaniu od jakichkolwiek wpływów aksjologicznych. Co więcej, w literaturze wskazuje się, że istnienie wspólnoty politycznej bez określonych wartości, które by ją niejako cementowały, nie jest w ogóle możliwe.

Nie można chyba, co akcentuje wybitny filozof prawa karnego prof. Antony Duff, wyobrazić sobie wspólnoty ludzi, a więc zbiorowiska o stosunkowo silnych więziach, której członkowie nie podzielaliby żadnych wartości. Normatywnym wymiarem owych fundamentalnych dla wspólnoty wartości jest bez wątpienia konstytucja, stająca się – co dobrze widoczne jest w Konstytucji RP – ich deklaracją, wzywającą jednocześnie do ich urzeczywistniania w procesie stanowienia i stosowania prawa.

Ten charakter ustawy zasadniczej widoczny jest na pierwszy rzut oka, już w wyniku bliższego zapoznania się z tekstem preambuły. Czytamy w niej o obywatelach Rzeczypospolitej zarówno wierzących w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i niepodzielających tej wiary, a „te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł".

Na marginesie warto zauważyć, że bez wątpienia konstytucja nasza odnotowuje to, że nie wszyscy obywatele wierzą w Boga, jednak – niezależnie od tego – podzielają oni te wartości (sic!), a więc prawdę, sprawiedliwość, dobro i piękno, wywodząc je z innych źródeł. Ustrojodawca źródeł tych już nam nie wskazuje, niemniej wylicza wprost wywodzone z nich wartości.

Dalej preambuła wspomina o poszanowaniu wolności, sprawiedliwości, pomocniczości. Nade wszystko jednak wzywa wszystkich, którzy „tę Konstytucję będą stosowali", aby czynili to, „dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi".

W art. 30 konstytucji, otwierającym rozdział traktujący o prawach, wolnościach i obowiązkach człowieka i obywatela, wskazano, iż przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Godność człowieka jest nienaruszalna, a „jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych".

Z kategoriami wykorzystanymi do konstrukcji przepisów rzecz ma się podobnie – jak z całymi aktami prawnymi. Nie są tworzone w próżni. Uchwalane są one w kontekście nadającym im konotację aksjologiczną. Można się na to obrazić, ale tak wygląda rzeczywistość, niedająca nam właściwie możliwości udzielenia wypowiedzi prawnej o charakterze moralnie obojętnym, zwłaszcza w sprawach dotykających tak głęboko natury człowieka jak sumienie. Prawo jako produkt racjonalnego wyboru nie może pozostawać neutralne aksjologiczne, co tak trafnie ujął kiedyś prof. Piotr Winczorek.

Godność człowieka

W literaturze wyróżnia się właściwie trzy rodzaje neutralności światopoglądowej prawa: korelacyjną, genetyczną i argumentacyjną. Z pierwszą mamy do czynienia, gdy obowiązujące normy prawne w żadnym wypadku nie są zbieżne z wnioskowaniem opartym na światopoglądzie lub religii.

Istnienie wspólnoty politycznej bez określonych wartości, które by ją cementowały, nie jest w ogóle możliwe

Neutralność genetyczna byłaby zapewniona, gdyby w systemie prawnym nie posługiwano się kategoriami, które miałyby swoje korzenie w określonym światopoglądzie lub religii.

Neutralność argumentacyjna występuje natomiast wtedy, gdy nie uzasadnia się obowiązywania danej normy w systemie prawnym państwa jej obowiązywaniem w ramach określonej religii lub światopoglądu.

Przyjęcie neutralności korelacyjnej i genetycznej w praktyce wydaje się irracjonalne i niemożliwe do realizacji. Trudno przecież wykluczyć, że w ramach różnych religii ustalone zostaną normy zbliżone do tych państwowych. Niemożliwe też jest pisanie przepisów, tym bardziej konstytucyjnych, bez sięgania do figur ukształtowanych i uświęconych przez zachodnią tradycję prawną, które – i znowu można się na to obrazić – w dużej mierze pochodzą z prawa kanonicznego i z dorobku teologii. Nie ma jednak wątpliwości, że przestrzegana jest neutralność argumentacyjna.

W tekście prof. Michała Królikowskiego („Rzeczpospolita", 15 lipca 2014 r., „Wilki ostrzegają przed owcami") nie zauważyłem ani jednego argumentu wskazującego, iż godność człowieka jest fundamentem jego praw i wolności, gdyż tak postanowił Kościół katolicki, lub też że lekarz może się powołać na klauzulę sumienia, a państwo ma obowiązek to uszanować, gdyż takie rozstrzygnięcie wydał Kościół katolicki. Godność człowieka jest tam raczej ukazana jako pojęcie silnie zakorzenione w filozofii personalistycznej, sięgającej m.in. do ustaleń w nurcie arystotelesowsko-tomistycznym, a więc – na co zwraca uwagę szczególnie prof. Marek Piechowiak – jeszcze na długo przed Kantem.

Na chrześcijański kontekst rozumienia godności deklarowanej (a nie ustanawianej!) w Konstytucji RP wskazują nie tylko wypowiedzi podczas prac przygotowawczych, ale też sama preambuła, w której usytuowano godność na tle „chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu i ogólnoludzkich wartości". Owe ogólnoludzkie wartości nie mogą być sprzeczne z chrześcijańskim dziedzictwem narodu, gdyż w przeciwnym razie ustrojodawca wprowadzałby do preambuły wzajemnie kolidujące odniesienia aksjologiczne. Na personalistyczne rozumienie godności człowieka deklarowanej w Konstytucji RP wskazują także jej komentatorzy, w tym prof. Leszek Garlicki.

Tak rozumiana godność człowieka, będąca także źródłem wolności sumienia i religii, tj. wolności zadeklarowanych w art. 53 ust. 1 konstytucji, będących zresztą także zasadami ustrojowymi (art. 25 ust. 2 konstytucji), staje się silnym argumentem za utrzymywaniem w systemie prawa klauzuli sumienia, stanowiącej swoistą próbę pogodzenia sumienia człowieka z prawem nakazującym mu postąpić sprzecznie z normą rozpoznaną i zrekonstruowaną w sumieniu, w sytuacji gdy dotyczy to spraw głęboko zakorzenionych w przekonaniach moralnych i dotykających natury człowieka.

Należy postawić sobie pytanie, raczej retoryczne, czy nie jest sprzeczne z godnością człowieka zmuszanie go do zrealizowania czynności do głębi sprzecznej z normą rozpoznaną w jego sumieniu. Pytanie to i odpowiedź na nie zyskują szczególną wagę, gdy norma rozpoznana w sumieniu zdaje się także korespondować z rozstrzygnięciami konstytucyjnymi i ich aksjologią, np. z art. 38 konstytucji zapewniającym każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.