dr hab. Robert Tomanek: Potrzeba aktywnej polityki przemysłowej

Jeden z byłych ministrów rozwoju pytany przez dziennikarzy o potrzebę polityki przemysłowej dla Polski odpowiedział, że w czasie wojny (pytanie padło w 2023 r.) i generalnie niestabilności tego typu projekty nie są potrzebne. Zdecydowanie nie zgadzam się z takim twierdzeniem, bo zwłaszcza w czasach turbulentnych potrzebujemy transparentnych, przewidywalnych i aktywnych działań państwa opartych na dobrze zbudowanym systemie polityk publicznych. Jedną z nich powinna być polityka przemysłowa.

Jakie znaczenie ma dla Polski przemysł

Przemysł tworzy jedną czwartą wartości dodanej polskiej gospodarki i zapewnia ponad 20 proc. miejsc pracy. Przemysł pozwolił Polsce na łagodne przejście przez trudny czas pandemii – spadek produkcji usługowej był rekompensowany wzrostem produkcji przemysłowej, a sam przemysł zapewnił niespotykane wyniki eksportu, który przewyższył import i pokazał siłę polskiej gospodarki.

Polski przemysł systematycznie modernizuje się i podnosi wydajność, co zwiększa jego rentowność. Gospodarcze i społeczne znaczenie przemysłu jest coraz częściej doceniane przez państwa Unii Europejskiej – chodzi nie tylko o reindustrializację, ale przede wszystkim o zmniejszenie zależności Europy od rozciągniętych, kosztownych i niepewnych łańcuchów dostaw surowców, półproduktów i produktów.

Dlatego zarówno na poziomie UE, jak i poszczególnych państw członkowskich powstają plany zorganizowanego wspierania rozwoju przemysłu. Plany te nazywane są strategiami albo politykami przemysłowymi.

O potrzebie ambitnej i efektywnej polityki przemysłowej

Podstawą rozwoju współczesnych gospodarek jest przedsiębiorczość obywateli. Państwo nie powinno wypierać prywatnego biznesu przejmując czy tworząc przedsiębiorstwa tam, gdzie biznes jest bardziej efektywny. Państwo powinno uzupełniać i wspierać prywatny biznes w rozwoju kapitałochłonnej infrastruktury (transport, sieci energetyczne, infrastruktura cyfrowa), a nade wszystko stabilizować otoczenie biznesu poprzez wykorzystanie wiedzy oraz przepisów prawa określających warunki prowadzenia biznesu.

Państwo może być efektywne, wspierając innowacje – za pomocą przejrzystych reguł gry rynkowej, inwestowania w rozwój nauki i badań, a także bezpośrednie finansowanie innowacji w unowocześnianie gospodarki. Warto dodać, że taką rolę państwa akceptował już Adam Smith, a przypominają publikacje Mariany Mazzucato, która – wbrew niektórym opiniom wygłaszanym m.in. przez Mateusza Morawieckiego – nie domaga się wzrostu roli państwa w gospodarce i rozumie „przedsiębiorcze państwo” jako państwo efektywne.

Szczególne wyzwania stojące przed Polską i jej przemysłem w najbliższych dekadach, to:

 - cyfryzacja i automatyzacja produkcji, co pozwoli na wzrost rentowności produkcji oraz zmniejszenie dotkliwych braków na rynku pracy, a także zastępowanie człowieka w pracach uciążliwych lub niebezpiecznych,

- zielona transformacja rozszerzająca udział Polski w międzynarodowych sieciach produkcji i wzrost produktywności (tym samym rentowności),

- skracanie łańcuchów dostaw poprzez lokowanie produkcji w Polsce, tak aby koszty logistyki były mniejsze, a ryzyko braku komponentów dla gospodarki niewielkie (np. surowców do produkcji leków, mikroprocesorów, produktów niezbędnych rolnictwu).

Te wyzwania wytyczają potrzebną politykę przemysłową Polski, która powinna być układem odniesienia dla przedsiębiorców, definiując zasady działania państwa, a dla władz mapą drogową działań podejmowanych w sposób uporządkowany i przejrzysty – przez całe państwo, a nie przez jeden, skierowany do przemysłu resort.

Cele polityki przemysłowej

Rozwój przemysłu tworzy dobrobyt i siłę państwa. Musi to być jednak przemysł efektywny i nowoczesny. W szczególności polski przemysł powinien być:

- zrównoważony, co oznacza neutralność klimatyczną, która będzie wymagana przy włączaniu produktów polskiego przemysłu do europejskich sieci produkcji, a także będzie sprzyjać poprawie jakości środowiska w skali lokalnej oraz globalnej. Ten wymóg polityki klimatycznej trzeba traktować jako czynnik wzrostu konkurencyjności, a nie jako wymóg powodujący jedynie koszty,

- zinformatyzowany i kształtujący cyfrową przyszłość Polski i Europy, aby cechował się wysoką produktywnością, zapewniał dobre warunki pracy i ograniczał popyt na uciążliwe i niebezpieczne prace,

- powiązany krótkimi łańcuchami z najbliższym otoczeniem, zwłaszcza krajowym, ale także zagranicznym, w szczególności z Niemcami, krajami nadbałtyckimi, Ukrainą, Słowacją i Czechami – po to, aby zwiększyć potencjał produkcyjny Polski, obniżyć koszty logistyczne i zwiększyć bezpieczeństwo dostaw.

Instrumenty polityki przemysłowej

Realizacja powyższych celów zapewni globalną konkurencyjność polskiego przemysłu i przedsiębiorstw. W szczególności dotyczy to Unii Europejskiej. Są one zgodne z Europejską Strategią Przemysłową z roku 2020, co umożliwia synergię z unijnymi programami rozwojowymi.

Już samo ogłoszenie przez państwo woli realizacji polityki przemysłowej oraz wskazanie priorytetów jest ważnym sygnałem dla przedsiębiorców. Jednak potrzebne jest także wskazanie instrumentów polityki (cele i instrumenty, to istota każdej polityki), aby uwiarygodnić intencje państwa i tym samym zachęcić przedsiębiorców do działania. Państwo dysponuje szerokim wachlarzem instrumentów realizacji polityk publicznych, także przemysłowej. W szczególności są to:

- finansowanie kształcenia kadr niezbędnych dla nowego przemysłu, w tym staży przemysłowych dla uczniów i studentów,

- wsparcie finansowe innowacji w obszarach celów polityki przemysłowej (strategiczne programy i granty badawcze, ulgi podatkowe na badania i wdrożenia),

- inwestycje bezpośrednie w infrastrukturę, w tym przygotowanie terenów inwestycyjnych (zwłaszcza na obszarach poza największymi miastami, a także na terenach transformacji energetycznej), poprawa dostępności transportowej, inwestycje w internet szerokopasmowy, w infrastrukturę wodorową oraz przesył energii (także w produkcję energii zgodnie z Taksonomią UE),

- aktywne wsparcie uczestnictwa polskich firm w IPCEI (Important Projects of Common European Interes) czyli wielkich programów inwestycyjnych UE (np. wodorowy, mikroelektroniczny),

- polityka zakupowa państwa – program uwzględnienia w kryteriach wyboru w zamówieniach publicznych krótkich łańcuchów dostaw jako czynnika poprawy bezpieczeństwa oraz ochrony klimatu,

- polityka eksportowa polegająca na aktywnym wsparciu przedsiębiorców w dywersyfikacji i rozwoju eksportu, w szczególności doradztwo, asekuracja oraz promowanie przez państwo rodzimych producentów,

- cyfryzacja procedur administracyjnych w obszarze obsługi gospodarki,

- bezpłatne doradztwo dla przedsiębiorców w zakresie audytów oraz przygotowania wniosków o finansowanie przedsięwzięć rozwojowych,

- kontrakty branżowe zawierane z poszczególnymi branżami i gwarantujące ponoszenie przez państwo obowiązków w zamian za realizację przez przemysł wskazanych celów (np. w obszarze cyfryzacji i dekarbonizacji).

Efekty polityki przemysłowej

Polityka przemysłowa powinna być zarządzana przez państwo – należy monitorować, jakie daje efekty i korygować ją. Tak jak zarządza się procesami w biznesie czy też życiu osobistym. Niedopuszczalne jest ogłaszanie zamierzeń i ich nierealizowanie – powoduje to utratę wiarygodności państwa oraz jego skuteczności. Niestety, takie podejście było w przeszłości powszechne: szumne zapowiedzi, nawet strategie i plany, piękne prezentacje i konferencję, a kiedy w programach informacyjnych temat przegrywał z innymi wydarzeniami zostawał sierotą. To musi się zmienić, jeśli polskie państwo ma być sprawne i efektywne.

Efekty, jakie da dobrze przygotowana i zarządzana polityka przemysłowa, to m.in.:

- modernizacja przemysłu będąca efektem cyfryzacji i dekarbonizacji,

- poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy dzięki automatyzacji produkcji, a także zmianie struktury produkcji, zwłaszcza energii,

- rozwój przemysłu na terenach poza wielkimi miastami w efekcie przygotowywania terenów inwestycyjnych oraz skracaniu łańcuchów dostaw,

- ułatwienie i przyspieszenie transformacji energetycznej (dotyczy to zwłaszcza Górnego Śląska) również w wyniki wykorzystania w nowym przemyśle wysoko wykwalifikowanych kadr zatrudnionych obecnie w przemyśle wydobywczym i energetyce węglowej,